Krztusiec – choroba napadowego kaszlu 

Krztusiec to choroba zakaźna układu oddechowego, która dotyka głównie małe dzieci, lecz można się nią zarazić w każdym wieku. Może prowadzić do groźnych powikłań, a jej przebieg – zwłaszcza u osób nieszczepionych lub w złym stanie zdrowia – bywa ciężki. Skąd bierze się krztusiec? Jakie daje objawy? Co zrobić, by nie zachorować i jak się wyleczyć? Sprawdź poniższe kompendium wiedzy o krztuścu. 

Spis treści:

1. Czym jest krztusiec? 
   • W jaki sposób dochodzi do zachorowania na krztusiec?
2. Objawy krztuśca u dorosłych i dzieci 
3. Krztusiec – jakie badania należy wykonać? 
4. Jak leczyć krztusiec? 
   • Krztusiec – powikłania 
5. Krztusiec – profilaktyka 
6. Krztusiec – podsumowanie 

Czym jest krztusiec? 

Krztusiec jest wysoce zaraźliwą chorobą wywoływaną przez bakterię Gram-ujemną Bordetella pertussis. W minionym stuleciu występował niezwykle często zwłaszcza wśród małych dzieci. Był przyczyną bardzo dużej liczby hospitalizacji i zgonów wśród niemowląt. Obecnie, głównie z uwagi na program szczepień ochronnych, wysoki standard higieny i lepszy ogólny stan zdrowia populacji zgonów jest zdecydowanie mniej. Nie oznacza to jednak, że choroby nie ma. Przeciwnie – dane z początku tego roku wskazują, że w Polsce, w porównaniu do analogicznego okresu w roku 2023, odnotowano niemal 3 razy więcej zachorowań na krztusiec. 

>> To może Cię zainteresować: Kompleksowy przewodnik po diagnostyce krztuśca: jaki test wybrać?

W jaki sposób dochodzi do zachorowania na krztusiec? 

Pałeczki Bordetella pertussis są przenoszone z osoby na osobę drogą kropelkową, zwłaszcza podczas kaszlu, kichania i wydmuchiwania nosa. Krztusiec jest wysoce zakaźny. Według danych literatury naukowej osoby nieuodpornione mają 90% szans na zachorowanie przy kontaktach domowych z osobą chorą. Przy kontaktach w szkole czy zakładzie pracy odsetek ten jest nieco niższy (ale wciąż wysoki) – w zakresie 50 do 80%.  

>> Przeczytaj: Choroby zakaźne 2023 – podsumowanie

Objawy krztuśca u dorosłych i dzieci 

Objawy krztuśca różnią się w zależności od fazy choroby. Wyróżniamy: 

• okres inkubacji (czyli wylęgania zakażenia), który wynosi od 7 do 10 dni, a u niektórych pacjentów może trwać nawet do czterech tygodni; 

• fazę nieżytową, która trwa od jednego do dwóch tygodni. Towarzyszą jej łagodne objawy ze strony układu oddechowego, które stopniowo nasilają się (zwłaszcza kaszel); 

• fazę kaszlu napadowego, która trwa od 2 do 10 tygodni. Silne napady bardzo intensywnego kaszlu mogą prowadzić do wymiotów, bezdechu i/lub utraty przytomności, a także powstawania wybroczyn na twarzy. Dolegliwości są szczególnie groźne u dzieci poniżej 1. roku życia – mogą prowadzić nawet do zgonu; 

• fazę zdrowienia, która charakteryzuje się stopniowym zmniejszaniem częstotliwości, czasu trwania i nasilenia kaszlu. Faza to utrzymuje się od dwóch do sześciu tygodni, a może też trwać kilka miesięcy. 

Należy pamiętać, że u osób uodpornionych szczepionką także może dojść do rozwoju krztuśca. Jednak jej przebieg jest o wiele łagodniejszy, a poważne powikłania są ekstremalnie rzadkie. Drugą możliwością jest wywołanie choroby przez Bordetella parapertussis – parakrztusiec, który przebiega o wiele łagodniej. 

Krztusiec – jakie badania należy wykonać? 

Obecność kaszlu trwającego ponad 3 tygodnie jest wystarczającą przesłanką do diagnostyki w kierunku krztuśca. Chorobę potwierdza się badaniem mikrobiologicznym: 

• hodowlą z materiału pobranego z nosa lub gardła – ta metoda to tzw. złoty standard, jednak rzadko się ją stosuje, ponieważ wymaga specjalnego podłoża do wzrostu bakterii, a hodowla trwa dość długo. Co więcej, metoda ta często daje wyniki fałszywie ujemne. Przeprowadzenia badania nie ułatwia też fakt, że materiał należy pobrać tylko do 2 tygodni trwania objawów; 

• oznaczenie materiału genetycznego B.pertussis metodą PCR – to czuła, lecz droga i stosunkowo słabo dostępna metoda. Materiał można pobrać do 4 tygodni od początku objawów; 

• badania serologiczne – pojedyncze oznaczenie swoistych przeciwciał przeciwko toksynie krztuścowej ma małą wartość diagnostyczną. Bardziej wiarygodny jest co najmniej 4-krotny wzrost miana w dwóch różnych oznaczeniach w ciągu 4 tygodni. 

W diagnostyce krztuśca u dorosłych i dzieci cenne są także badania uzupełniające. W późnej fazie nieżytowej i wczesnej fazie napadowej występuje leukocytoza (często 25 000 do 60 000) z limfocytozą. RTG klatki piersiowej jest przydatne, jednak niespecyficzne i może wykazywać zagęszczenia okołooskrzelowe, niedodmę lub nacieki. Choć nie jest to często spotykane, klasycznym objawem krztuśca jest „kudłata” granica prawej części serca. Inne oznaczenia zależą od stanu pacjenta, a wskazana do ich wykonania są indywidualne. 

Jak leczyć krztusiec? 

Leczenie krztuśca polega w dużej mierze na leczeniu wspomagającym. Obejmuje podanie tlenu (w cięższych przypadkach), odsysanie wydzieliny, odpowiednie nawodnienie i unikanie substancji drażniących drogi oddechowe. Wpływ antybiotyków na czas trwania lub ciężkość choroby jest minimalny – głównym celem leczenia jest ograniczenie zakaźności.

W tym celu stosuje się głównie antybiotyki z grupy makrolidów:

• erytromycynę (40 do 50 mg/kg na dzień, maksymalnie 2 g na dzień, w 2 do 3 dawkach podzielonych (w Polsce ta postać leku jest słabo dostępna);
• azytromycynę (10 mg/kg na dobę w pierwszym dniu, a następnie 5 mg/kg w dniach od 2 do 5);
• klarytromycynę (15 mg/kg na dobę w 2 dawkach podzielonych przez 7 dni).

W przypadku nadwrażliwości/nietolerancji tej grupy leków stosuje się kotrimoksazol, jednak jego skuteczność jest wątpliwa. 

Krztusiec – powikłania 

Powikłania choroby wahają się od łagodnych do bardzo ciężkich. Najczęstsze obejmują: 

• zapalenie ucha środkowego; 

• zapalenie płuc i/lub niedodmę części płuca (wskutek zatkania części dróg oddechowych gęstą, lepką wydzieliną); 

• zachłystowe zapalenie płuc (wymioty przy silnym kaszlu mogą prowadzić do aspiracji); 

• drgawki lub nawet trwałe uszkodzenie mózgu, które mogą pojawić się wtórnie do niedotlenienia, hipoglikemii, lub krwawienia mózgowego spowodowanego zwiększonym ciśnieniem podczas kaszlu; 

• nagłe wzrosty ciśnienia w klatce piersiowej i w jamie brzusznej, które mogą powodować obrzęk oczodołu, odmę opłucnową, odmę śródpiersia, rozedmę podskórną, pęknięcie przepony, przepuklinę pępkową i pachwinową oraz wypadanie odbytnicy; 

• zwolnienie tętna, niedociśnienie i zatrzymanie akcji serca, na co szczególnie podatne są niemowlęta.

>> Może też zainteresować Cię: Arytmia serca – przyczyny, objawy, leczenie i rokowania 

Krztusiec – profilaktyka 

Podstawą profilaktyki są szczepienia ochronne. Według Programu Szczepień Ochronnych na rok 2024: 

• Wszystkie nowo urodzone dzieci powinny zostać poddane obowiązkowemu szczepieniu szczepionką DTP (błonica, tężec, krztusiec) w drugim, trzecim lub czwartym, piątym i szesnastym-osiemnastym miesiącu życia.  

• Kolejne dawki podaje się w szóstym i czternastym roku życia. Można także stosować szczepionki wysokoskojarzone (tzw. 6w1), które podaje się w drugim, czwartym, szóstym-siódmym i szesnastym-osiemnastym miesiącu życia.  

• Nieobowiązkowe, ale zalecane jest podanie dodatkowej dawki w 19. roku życia zamiast trzeciej dawki szczepienia przypominającego przeciw błonicy i tężcowi.  

• Rekomenduje się też podawanie dawki przypominającej osobom dorosłym co 10 lat.  

Grupami osób, które powinny zostać objęte szczepieniem jest personel medyczny pracujący z dziećmi, kobiety w ciąży (między 27. a 36. tygodniem), osoby w podeszłym wieku, które mają potencjalny kontakt z krztuścem, a także osoby z otoczenia noworodków i niemowląt.  

Niezależnie od statusu szczepień każda osoba mająca kontakt z chorym na krztusiec (potwierdzony mikrobiologicznie) powinna otrzymać profilaktykę poekspozycyjną, która jest taka sama jak leczenie (podanie antybiotyku makrolidowego). 

Krztusiec – podsumowanie 

Krztusiec to uciążliwa i groźna choroba zakaźna, szczególnie groźna dla małych dzieci. W przypadku zachorowania nie istnieje zbyt wiele metod pozwalających na złagodzenie dolegliwości, można jedynie skrócić czas zakaźności stosując antybiotyki. Na szczęście istnieją szczepienia, które znacznie obniżają ryzyko zachorowania, a w przypadku jego wystąpienia zapobiegają powikłaniom (z których część jest bardzo ciężka) i łagodzą przebieg. 

Źródła:

1. Kandeil W, van den Ende C, Bunge EM, Jenkins VA, Ceregido MA, Guignard A. A systematic review of the burden of pertussis disease in infants and the effectiveness of maternal immunization against pertussis. Expert Rev Vaccines. 2020 Jul;19(7):621-638. doi: 10.1080/14760584.2020.1791092. Epub 2020 Aug 9. PMID: 32772755.[https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14760584.2020.1791092] 
2. Macina D, Evans KE. Pertussis in Individuals with Co-morbidities: A Systematic Review. Infect Dis Ther. 2021 Sep;10(3):1141-1170. doi: 10.1007/s40121-021-00465-z. Epub 2021 Jun 12. PMID: 34117998; PMCID: PMC8322178.[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8322178/] 
3. Decker MD, Edwards KM. Pertussis (Whooping Cough). J Infect Dis. 2021 Sep 30;224(12 Suppl 2):S310-S320. doi: 10.1093/infdis/jiaa469. PMID: 34590129; PMCID: PMC8482022. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8482022/] 
4. Kilgore PE, Salim AM, Zervos MJ, Schmitt HJ. Pertussis: Microbiology, Disease, Treatment, and Prevention. Clin Microbiol Rev. 2016 Jul;29(3):449-86. doi: 10.1128/CMR.00083-15. PMID: 27029594; PMCID: PMC4861987. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4861987/] 
5. Esposito S. Prevention of pertussis: from clinical trials to Real World Evidence. J Prev Med Hyg. 2018 Sep 28;59(3):E177-E186. doi: 10.15167/2421-4248/jpmh2018.59.3.1041. PMID: 30397673; PMCID: PMC6196371. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6196371/] 
6. Nunes A, Abreu A, Furtado B, Soares da Silva A, Coelho EB, de Barros EN. Epidemiology of pertussis among adolescents, adults, and older adults in selected countries of Latin American: a systematic review. Hum Vaccin Immunother. 2021 Jun 3;17(6):1733-1746. doi: 10.1080/21645515.2020.1827613. Epub 2021 Mar 18. PMID: 33734002; PMCID: PMC8115456 [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8115456/] 
7. Lauria AM, Zabbo CP. Pertussis. [Updated 2022 Oct 7]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK519008/] 
8. KOMUNIKAT GŁÓWNEGO INSPEKTORA SANITARNEGO z dnia 27 października 2023 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2024.