Układ hormonalny (układ endokrynny) człowieka jest układem wewnętrznego wydzielania hormonów, kontrolującym wiele funkcji fizjologicznych organizmu.
Za początki endokrynologii, czyli dziedziny medycyny zajmującej się chorobami układu wydzielania wewnętrznego, uważa się czas, gdy Robert Graves i Karl von Basedow opisali postać nadczynności tarczycy, która później została nazwana chorobą Graves-Basedowa. Historyczny wkład w rozwój nauki o hormonach mają również polscy uczeni, Napoleon Cybulski i Władysław Szymonowicz, którzy odkryli pierwszy hormon – adrenalinę.
Jak zbudowany jest układ hormonalny, jakie gruczoły dokrewne zawiera, jakie wydziela hormony, kim jest lekarz endokrynolog i jakimi problemami się zajmuje endokrynologia? Jakie hormony produkuje przysadka mózgowa i jakie hormony produkują nadnercza? Te wszystkie informacje i wiele innych znajdziecie w artykule. Zapraszamy do przeczytania.
Spis treści:
- Układ hormonalny – budowa i funkcje
- Gruczoły dokrewne człowieka
- Endokrynolog – czym się zajmuje lekarz?
- Podsumowanie
Układ hormonalny – budowa i funkcje
Układ hormonalny człowieka zbudowany jest ze struktur wydzielających hormony. Należą do nich:
- gruczoły dokrewne (gruczoły wydzielania wewnętrznego) – opisane w następnych rozdziałach artykułu,
- komórki narządów, które nie należą do układu endokrynnego – trzustka, jądra i jajniki,
- rozproszone komórki endokrynne – nie są zgrupowane w odrębne narządy, ani nawet w skupiska komórek, lecz są rozlokowane w nabłonkach różnych układów, głównie układu pokarmowego.
W organizmie człowieka hormony mogą być wydzielane również przez komórki, które nie mają struktury komórek gruczołowych. Są to np.:
- serce (peptydy natriuretyczne),
- nerki (erytropoetyna, insulinopodobny czynnik wzrostowy),
- tkanka tłuszczowa (leptyna, adiponektyna),
- komórki układu nerwowego (wazopresyna, oksytocyna, liberyny).
Z punktu widzenia pełnionej w organizmie funkcji, hormonem jest także witamina D.
Hormony definicja – czyli co to są hormony?
Hormon to substancja aktywna biologicznie, będąca chemicznym nośnikiem informacji przekazywanej między komórkami, inaczej można je określić jako cząsteczki sygnałowe. Klasyczne hormony to substancje wydzielane na drodze wydzielania wewnętrznego – hormony endokrynne – czyli substancje uwalnianie do krwi, z którą docierają do komórek docelowych.
Rodzaje i funkcje hormonów
Układ hormonalny człowieka umożliwia komunikację pomiędzy komórkami, a dzięki temu, funkcjonowanie całego organizmu człowieka. Przenosząc informacje pomiędzy tkankami i układami, układ hormonalny wpływa na:
- trawienie i wchłanianie,
- wzrost i rozwój człowieka,
- metabolizm i utrzymanie odpowiedniego poziomu wody oraz substancji mineralnych,
- funkcje rozrodcze,
- przystosowanie do zmiennych warunków środowiska,
- odpowiedź na stres.
Oprócz hormonów uwalnianych na drodze wydzielania wewnętrznego, przenoszących informacje wraz z krwią, istnieją również:
- hormony neuroendokrynne
- hormony autokrynne – oddziałują na komórki, w których są syntetyzowane, (przykładem jest interleukina-1),
- hormony parakrynne – uwolnione przez tkankę hormonalną substancje sygnałowe nie są uwalnianie do krwiobiegu, ale oddziałują na okoliczne komórki poprzez płyn pozakomórkowy, dlatego nie działają na odległe tkanki lub narządy, działają lokalnie. Przykładem czynników parakrynnych są eikozanoidy – metabolity kwasu arachidonowego,
- substancje justakrynne (neurokrynne) – należą do nich neuroprzekaźniki umożliwiające komunikację pomiędzy komórkami. Szczególnym rodzajem takich substancji są adrenalina i noradrenalina, które mogą być zarówno neuroprzekaźnikami (jeśli są przekazywane pomiędzy synapsami układu nerwowego) jak i hormonami (gdy są uwalnianie do krwi),
- hormony intrakrynne – wywierają efekt biologiczny wewnątrz komórki, w które zostały wytworzone.
Rodzaje hormonów ze względu na ich budowę
Ze względu na budowę chemiczną wyróżniamy następujące grupy związków:
- hormony białkowe – zalicza się do nich hormon wzrostu, TSH, prolaktynę, FSH i LH, insulinę i glukagon,
- hormony peptydowe – to bardzo liczna grupa związków, do których zalicza się m.in. ACTH, leptynę i adiponektynę, endorfiny, oksytocynę, liberyny i wiele innych,
>> Zobacz też: Leptyna – hormon głodu i sytości
- hormony pochodne aminokwasów – zalicza się do nich hormony tarczycy (tyroksyna i trijodotyronina), pochodne tryptofanu (serotonina i melatonina), katecholaminy (adrenalina, noradrenalina i dopamina),
- hormony steroidowe (hormony sterydowe) – wspólną cechą tej grupy hormonów jest fakt, iż są pochodnymi steroidów, z których najważniejszym jest cholesterol. Zalicza się do nich hormony płciowe (żeńskie – progesteron i estradiol, męskie – testosteron), kortykosteroidy (kortyzol, aldosteron).
Do grupy hormonów steroidowych zalicza się również witaminę D.
>> Przeczytaj też: Serotonina (hormon szczęścia) – rola w organizmie, niedobór i nadmiar
Gruczoły dokrewne człowieka
Gruczoły dokrewne (gruczoły wydzielania wewnętrznego) są to bogato unaczynione narządy produkujące lub wydzielające hormony.
Do gruczołów dokrewnych należą:
- przysadka mózgowa – płat przedni, gruczołowy,
- szyszynka – produkująca melatoninę,
- tarczyca – produkująca T3 i T4 oraz kalcytoninę, oddziałującą na poziom wapnia we krwi i w kościach,
- przytarczyce – wydzielają parathormon (PTH), który reguluje gospodarkę wapnia i fosforu,
>> To może Cię zainteresować: Co to jest tężyczka? Rodzaje, objawy, przyczyny, diagnostyka i leczenie
- grasica – gruczoł niezbędny dla rozwoju odporności, kontrolujący rozwój węzłów chłonnych i śledziony. Kluczowe znaczenie grasicy przypada na wczesny okres naszego życia, z chwilą kiedy nasz organizm osiągnie kompetencję immunologiczną, możemy funkcjonować bez grasicy, dlatego ulega ona stopniowemu zanikowi,
- nadnercza – hormony nadnerczy to mineralkortykoidy (np. aldosteron), glikokortykoidy (np. kortyzol oraz androgeny,
- trzustka – część endokrynną tego narządu stanowią wyspy trzustkowe, nazywane również wyspami Langerhansa. Komórki alfa wydzielają glukagon, komórki beta – insulinę, a komórki delta – somatostatynę,
- jajniki – wydzielają żeńskie hormony płciowe, czyli progesteron i estrogeny,
>> Zobacz też: Równowaga hormonalna u kobiet
- jądra – zasadniczym hormonem wydzielanym przez jądra, jest męski hormon płciowy – testosteron.
>> Przeczytaj też: Od zmęczenia do maksymalnej wydajności: jak wolny testosteron może wpływać na poziom energii
Ujemne sprzężenie zwrotne, czyli jak funkcjonuje układ hormonalny?
Funkcjonowanie gruczołów dokrewnych człowieka regulowane jest przez tzw. sprzężenie zwrotne. Hormony sterujące pracą innych gruczołów dokrewnych produkowane są w przednim płacie przysadki mózgowej, z tego powodu uważana jest ona za „centrum dowodzenia” układu hormonalnego. W przysadce produkowane są TSH, ACTH, hormon wzrostu, FSH, LH i prolaktyna. Wydzielając te hormony do krwiobiegu, pobudza ona odpowiednie gruczoły do wydzielania hormonów.
Przykładowo wydzielając TSH przysadka mózgowa pobudza tarczycę do produkcji hormonów. Z chwilą, kiedy stężenie hormonów tarczycy osiągnie poziom wystarczający do zaspokojenia potrzeb organizmu, przysadka dostaje informację zwrotną, iż może przestać produkować TSH. Jeśli natomiast poziom hormonów tarczycy jest zbyt niski, jest to dla przysadki sygnałem, iż należy zacząć produkować więcej TSH. Takie sprzężenie zwrotne ujemne zapewnia prawidłową pracę układu hormonalnego człowieka.
Endokrynolog – czym się zajmuje lekarz?
Choroby układu hormonalnego to domena lekarza endokrynologa. Zdarza się, iż problemami związanymi z nieprawidłowościami wydzielania żeńskich hormonów płciowych zajmuje się ginekolog, lub ginekolog-endokrynolog, a hormonów męskich – lekarz androlog. Leczenie cukrzycy jest kompetencją diabetologa.
Czy do endokrynologa trzeba mieć skierowanie?
Lekarz endokrynolog jest specjalistą, do którego musimy mieć skierowanie od lekarza pierwszego kontaktu, jeśli chcemy odbyć wizytę w ramach NFZ.
Jakie badania zrobić przed wizytą u endokrynologa?
Endokrynolog jest lekarzem, który zajmuje się leczeniem wielu chorób układu wydzielania wewnętrznego, dlatego nie ma jednego pakietu badań, który może być zlecony przed wizytą. Lekarz zdecyduje o badaniach w zależności od problemu, z jakim przychodzi pacjent.
Jeśli są to problemy z tarczycą, mogą to być następujące badania:
- TSH,
- FT4,
- FT3,
- ATG,
- ATPO,
- poziom selenu,
- poziom jodu.
Jeśli pacjent ma podejrzenie cukrzycy, przydatne będą:
Jeśli problemem pacjenta jest insulinooporność, można wykonać badanie:
- stężenia glukozy,
- stężenia insuliny,
- oznaczenie wskaźnika HOMA i/lub krzywą glukozową.
W przypadku otyłości:
- TSH,
- FT4,
- lipidogram,
- glukoza,
- ALT,
- kreatynina.
Jak widać, pierwsza wizyta u endokrynologa łączy się z koniecznością zrobienia wielu badań. Aby uniknąć wykonywania niepotrzebnych testów, warto zasięgnąć porady lekarza. Jeśli jednak nie mamy takiej możliwości lub następna wizyta – z wynikami badań – miałaby miejsce po długim czasie oczekiwana, można skorzystać z powyższych podpowiedzi, lub z gotowych pakietów badań w ALAB laboratoria.
Podsumowanie
Układ hormonalny człowieka to bardzo skomplikowany układ gruczołów, tkanek i komórek, wywierający kluczowy wpływ na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Wiedza o tym, jak zbudowany jest nasz układ endokrynny, jakie hormony wydziela i od czego zależy to wydzielanie, może być pomocą w obserwacji własnego organizmu i prawidłowości jego funkcjonowania.
PIŚMIENNICTWO
Wielka Interna, Endokrynologia, pod redakcją Wojciecha Zgliczyńskiego. Medical Tribune Polska, Warszawa 2020. Wydanie II
