Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że kawa stanowi istotny składnik diety Polaków (badanie dotyczyło nawyku spożywania kawy u 1500 dorosłych osób). Blisko 77% badanych deklarowało spożywanie kawy, z czego najwięcej (blisko 30%) piło 2 filiżanki kawy/dzień. Wpływ kawy na zdrowie nie jest zatem obojętny.
W kawie znajduje się w ponad 1000 związków chemicznych, chociaż powszechnie kojarzona jest przede wszystkim z kofeiną. W kawie znajdują się: fenole (kwas chlorogenowy i diterpeny: kahweol i kafestol) oraz alkaloidy (kofeina i trygonelina). Mniej liczne związki występujące w kawie to mannoza, łańcuchy polisacharydowe galaktozy, melanoidyny, flawonoidy, katechiny, antocyjany, kwas ferulowy, kwas kawowy, kwas p-kumarowy i tokoferole.
Skład kawy zależy od wielu czynników: rodzaju i metody produkcji – na mokro, na sucho, na półmokro/półsucho oraz bioprzetwarzanie) oraz sposobu jej przygotowania – kawa parzona, albo np. espresso. Zarówno czynniki przed zbiorami – nasłonecznienie, jakość gleby i po zbiorach – sposób obróbki ziaren kawy odpowiadają odpowiednio za około 40% i 60% organoleptycznych, fizycznych i chemicznych właściwości kawy. Związki chemiczne występujące w kawie mają różne właściwości biologiczne, co znajduje odzwierciedlenie w badaniach klinicznych. Z klinicznego punktu widzenia wpływ spożywania kawy istotny jest przy ocenie występowanie czynników ryzyka sercowo-naczyniowego, wśród których najczęstszymi są hipercholesterolemia i nadciśnienie tętnicze (więcej na ten temat przeczytasz TUTAJ).
Spożywanie kawy a profil lipidowy
Wpływ spożywania kawy na profil lipidowy był przedmiotem wielu badań. Przegląd systematyczny i metaanaliza randomizowanych badań klinicznych wskazują, że wpływ kawy na stężenie LDL-C w surowicy zależał od tego, czy spożywano kawę filtrowaną (użycie papierowego filtra), czy niefiltrowaną.
Spożywanie kawy filtrowanej w porównaniu z niespożywaniem tego napoju w ogóle nie było istotnie związane ze zmianami stężenia LDL-C w surowicy. Porównanie kawy filtrowanej z kawą nieprzefiltrowaną wykazało, że brak filtrowania zwiększa stężenie LDL-C w surowicy. Nie stwierdzono istotnego statystycznie wpływu na LDL-C czarnej kawy w porównaniu z kawą bezkofeinową ani spożywania kawy bardziej palonej w porównaniu z mniej paloną.
Badania wykazały, że spożywanie kawy niefiltrowanej istotnie zwiększało całkowite stężenie cholesterolu, stężenie LDL-C i trójglicerydów. Kawa przefiltrowana zwiększała jedynie w niewielkim stopniu całkowite stężenie cholesterolu. Spożywanie kawy bezkofeinowej nie powodowało zmian w profilu lipidowym. Wykazano również, że spożywanie filtrowanej kawy może być związane ze zmniejszeniem stężenia Lp(a), a kawy niefiltrowanej – z efektem przeciwnym.
Zróżnicowany wpływ spożywania kawy na profil lipidowy wynika z kilku czynników:
- Filtrowanie (z zastosowaniem filtra papierowego) – następuje wtedy usunięcie z naparu kahweolu i kafestolu – związków o udowodnionym działaniu hiperlipemizującym (hiperlipemizujący efekt działania kahweolu i kafestolu u osób nawykowo spożywających umiarkowane ilości kawy ulega zmniejszeniu).
- Występowania w kawie kwasu chlorogenowego o silnym działaniu hipolipemizującym.
- Kofeina, kwas chlorogenowy, trygonelina, melanoidyny oraz kahweol i kafestol dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym mogą ograniczać peroksydację lipidów, a tym samym tworzenie silnie proaterogennych oksydowanych frakcji LDL.
Wypadkowy efekt wpływu kawy na profil lipidowy zależy zatem od zawartości kahweolu, kafestolu, a także innych związków aktywnych biologicznie, takich jak kwas chlorogenowy czy trygonelina, które korzystnie oddziałują na gospodarkę lipidową.
Spożywanie kawy a nadciśnienie tętnicze
Wpływ spożywania kawy na ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego jest kwestią analizowaną w wielu badaniach. Najnowsze analizy wskazują, że nawykowe spożywanie 1–3 filiżanek kawy/dobę nie wpływa na ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego, a nawet może je zmniejszać. Wykazano jednak, że okazjonalne spożywanie kawy może zwiększać ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego.
Konsumpcja kawy nie jest też istotnie związana z ryzykiem zniesienia fizjologicznego spadku ciśnienia tętniczego w nocy (non-dippers) ani u kobiet, ani u mężczyzn. Spożywanie zielonej kawy, podobnie jak w przypadku wpływu na profil lipidowy, może zmniejszać ciśnienie tętnicze. W metaanalizie 9 randomizowanych badań klinicznych stwierdzono, że spożywanie zielonej kawy istotnie obniżało ciśnienie skurczowe o 3,1 mmHg oraz rozkurczowe o 2,2 mmHg.
Kofeina może zarówno zwiększać, jak i zmniejszać ciśnienie tętnicze poprzez antagonizowanie receptorów adenozynowych, zmieniając całkowity opór obwodowy, diurezę i częstość rytmu serca. Regularne spożywanie 2–3 filiżanek kawy dziennie prowadzi do rozwoju tolerancji na kofeinę. Przez tolerancję należy rozumieć brak efektu presyjnego kofeiny u osób nawykowo (regularnie) pijących kawę. Inne związki znajdujące się w kawie, takie jak kwas chlorogenowy, trygonelina, melanoidyny i kwas ferulowy, wykazują działanie hipotensyjne, zmniejszając aktywność enzymu konwertującego angiotensynę oraz chronią naczynia przed stresem oksydacyjnym i zwiększają biodostępność tlenku azotu. Związkiem o wielokierunkowym działaniu przeciwnadciśnieniowym jest także kwas kawowy.
Regularne picie kawy może również wpływać na ciśnienie tętnicze pośrednio poprzez oddziaływanie na skład mikrobioty jelitowej. Wykazano, że picie kawy wiąże się ze zwiększeniem liczby bakterii rodzaju Bacteroides. Szczególnie 2 grupy polifenoli pochodzących z kawy, metoksyfenole i alkilofenole, a także kofeina, wykazywały korelację z występowaniem bakterii Bacteroides. Obecność tych szczepów w mikrobiocie jelitowej jest odwrotnie skorelowana ze skurczowym i rozkurczowym ciśnieniem tętniczym, dlatego regularne picie kawy może obniżać ciśnienie tętnicze poprzez zwiększenie ilości tych bakterii.
Dodatek mleka do kawy istotnie zmniejsza biodostępność kwasu chlorogenowego, czyli ważnego polifenolu o działaniu przeciwnadciśnieniowym i hipolipemizującym.
Współczesne dane dotyczące wpływu spożywania kawy na ciśnienie tętnicze nie potwierdzają powszechnych mitów o jej roli w pogarszaniu kontroli ciśnienia tętniczego ani tego, że chorzy z nadciśnieniem tętniczym nie powinni pić kawy.
W grupie tych chorych należy pamiętać o następujących zaleceniach:
- umiarkowane spożycie kawy, nieprzekraczające 2–3 filiżanek/dobę,
- picie kawy niezabielonej,
- proponowanie eksperymentów z kawą z zielonych ziaren osobom chętnym.
Przewlekłe, regularne spożywanie kawy należy postrzegać jako zachowanie promujące obniżanie ciśnienia tętniczego długofalowo, korzystnie wpływające na mikrobiotę jelitową i parametry podatności naczyń.
Spożywanie kawy a ryzyko zgonu z różnych przyczyn
Najważniejszym parametrem pozwalającym ocenić całościowy wpływ spożywania kawy na zdrowie jest ryzyko zgonu z różnych przyczyn. Osoby regularnie spożywające kawę charakteryzują się mniejszym ryzykiem zgonu z dowolnej przyczyny w porównaniu z tymi, którzy jej nie piją. W metaanalizie 40 badań, obejmującej 3 852 651 osób, wykazano odwrotną korelację pomiędzy spożywaniem kawy a śmiertelnością z przyczyn sercowo-naczyniowych, związek ten był zależny od dawki. Spożywanie 2,5 filiżanek kawy/dobę wiązało się z największym zmniejszeniem ryzyka zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych.
Zarówno umiarkowane, jak i duże spożycie kawy wiązało się ze znacznie niższą śmiertelnością całkowitą w porównaniu z niskim spożyciem kawy lub brakiem spożycia kawy. U osób, które spożywały ≥ 5–9 i ≥ 2–4 filiżanek kawy dziennie, zaobserwowano podobne zmniejszenie ryzyka zgonu, co sugeruje niewiele dalszych korzyści wynikających z nadmiernego spożycia kawy w odniesieniu do ryzyka śmierci.
Biorąc pod uwagę korzyści zdrowotne wynikające ze składników kawy (np. przeciwutleniaczy, w tym polifenoli), związek między spożyciem kawy a całkowitą śmiertelnością może być przyczynowy.
Umiarkowane, przewlekłe i regularne spożywanie kawy (2–3 filiżanki/dobę), jakkolwiek może być związane z niewielkim i nieistotnym klinicznie wzrostem stężenia LDL-C, należy postrzegać jako zachowanie promujące zmniejszenie ryzyka sercowo-naczyniowego, w tym zgonu.
- Należy preferować kawę filtrowaną, bez dodatku mleka.
- Choć jednorazowe spożycie kawy może być związane z niewielkim wzrostem ciśnienia tętniczego, to jej przewlekłe stosowanie ma efekt odwrotny.
Produkty zawierające kofeinę, ale niebędące kawą nie wywierają opisanych powyżej efektów, ponieważ w kawie występuje wiele innych związków o korzystnym działaniu dla zdrowia.
Coraz więcej dowodów wskazuje, że regularne spożywanie kawy wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem cukrzycy typu 2, choroby serca i niektórych rodzajów nowotworów, chorób neurodegradacyjnych: choroby Parkinsona i Alzheimera. Ogólnie rzecz biorąc, wydaje się, że osoby regularnie pijące kawę rozwijają tolerancję na działanie kofeiny i mogą doświadczyć korzystnego działania innych składników kawy (np. związków fenolowych), które chronią przed uszkodzeniami oksydacyjnymi i mają właściwości przeciwnowotworowe.
Piśmiennictwo
- Je Y., Giovannucci E.: Coffee consumption and total mortality: a meta-analysis of twenty prospective cohort studies, British Journal of Nutrition.
- Surma S., Dobrowolski P., Prejbisz A.: Kawa a zaburzenia lipidowe i nadciśnienie tętnicze,Choroby kardiometaboliczne, Terapia 8/2023
