Identyfikacja czynnika odpowiedzialnego za chorobę pasożytniczą ułatwia dobranie właściwego leczenia pacjenta. Badanie kału w kierunku pasożytów jest jednym z podstawowych badań laboratoryjnych stosowanych do rozpoznania zarażenia przewodu pokarmowego. Jak przygotować się do badania i na czym ono polega? Co zwiększa prawdopodobieństwo wykrycia pasożytów w kale? Artykuł zawiera odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania o badanie kału w kierunku pasożytów.
Spis treści:
- Zarażenia przewodu pokarmowego – przyczyny
- Badanie kału na pasożyty – wskazania
- Co wykrywa i na czym polega badanie kału na pasożyty?
- Jak przygotować się do badania na pasożyty z kału i jak pobrać materiał?
- Badanie kału w kierunku pasożytów – podsumowanie
Zarażenia przewodu pokarmowego – przyczyny
Wśród najczęstszych czynników sprzyjających wystąpieniu chorób pasożytniczych przewodu pokarmowego wymienia się złe warunki sanitarne oraz zaniedbania higieny osobistej i higieny żywności i żywienia.
Do zarażenia pasożytami może dojść na skutek:
- spożywania surowego/niedogotowanego mięsa, ryb i owoców morza,
- spożywania niemytych owoców i warzyw,
- picia wody z nieznanego źródła.
Inwazjom pasożytniczym sprzyja podróżowanie po krajach endemicznego występowania pasożytów oraz przebywanie w dużych skupiskach ludzkich. W grupie wysokiego ryzyka zarażenia znajdują się dzieci przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (żłobki, przedszkola). Istnieje duże prawdopodobieństwo przeniesienia pasożytów z osoby zarażonej na domowników.
Badanie kału na pasożyty – wskazania
Rozpoznanie zarażenia pasożytami może być bardzo trudne ze względu na mało charakterystyczny obraz kliniczny.
Wśród objawów zarażenia przewodu pokarmowego pojawiają się:
- bóle brzucha,
- biegunka lub zaparcia,
- nudności,
- utrata masy ciała,
- wysypki, świąd skóry,
- nawracające stany podgorączkowe lub gorączka,
- ogólne osłabienie,
- problemy z koncentracją,
- zaburzenia snu,
- podwyższony poziom eozynofili (wskaźnik choroby wywoływanej przez robaki, nie zawsze występuje).
Niezwykle istotna dla podjęcia przypuszczenia o wystąpieniu choroby pasożytniczej (parazytozy) jest świadomość możliwości narażenia na pasożyty (w przedszkolu/żłobku, w trakcie podróży, na skutek spożycia żywności).
Rozpoznanie większości inwazji pasożytniczych opiera się na bezpośrednim stwierdzeniu obecności pasożyta w materiale pobranym od pacjenta. Badanie kału w kierunku pasożytów jest jednym z podstawowych badań laboratoryjnych stosowanych do rozpoznania zarażenia przewodu pokarmowego. Badanie stosowane jest również do kontroli skuteczności leczenia parazytozy.
Co wykrywa i na czym polega badanie kału na pasożyty?
Badanie kału na pasożyty umożliwia wykrywanie i identyfikację pasożytów przewodu pokarmowego w różnych stadiach ich rozwoju (jaja, cysty, larwy, dorosłe osobniki).
W badaniu wykrywane są:
- pierwotniaki (np. Entamoeba histolytica/E.dispar, Giardia lamblia, Cryptosporidium parvum, Blastocystis spp),
- nicienie (np. owsiki, glista ludzka, tęgoryjec, węgorek jelitowy),
- robaki płaskie (np. tasiemce, przywry).
Prawdopodobieństwo wykrycia pasożytów jest zależne od intensywności inwazji, momentu cyklu rozwojowego pasożyta, właściwie pobranych i dostarczonych próbek, wyboru metody diagnostycznej oraz od doświadczenia diagnosty.
Makroskopowe i mikroskopowe badanie kału
W badaniu makroskopowym kał oceniany jest pod względem konsystencji, obecności krwi, śluzu, robaków i ich członów.
Badanie mikroskopowe obejmuje ocenę preparatów (rozmazów z kału) wykonanych na szkiełkach podstawowych. Celem badania jest wykrycie trofozoidów (form ruchliwych) i cyst pierwotniaków oraz jaj, larw i dojrzałych postaci robaków. W preparatach zwraca się również uwagę na obecność komórek gospodarza (żywiciela), takich jak leukocyty i erytrocyty, oraz na inne struktury np. komórki grzybów i innych roślin, włókna itp.
Metody mikroskopowe
- preparaty bezpośrednie wilgotne – preparaty wykonywane są ze świeżego kału z zastosowaniem soli fizjologicznej i barwników (np. płyn Lugola). W preparacie niebarwionym widoczne są jaja robaków, cysty oraz ruch trofozoidów. W preparacie podbarwianym możliwe jest zaobserwowanie struktur jaj i cyst, co umożliwia rozpoznanie poszczególnych gatunków pierwotniaków.
- preparaty trwale barwione – wykonywane są, jeżeli nie uda się oznaczyć gatunku pierwotniaka w preparacie wilgotnym. Rozmazy kału są wstępnie utrwalone na szkiełku utrwalaczami cytologicznymi, a następnie wybarwiane różnymi metodami.
- techniki zagęszczania – umożliwiają wykrycie małych ilości pasożytów w próbkach kału. Zagęszczanie, odbywające się metodą sedymentacji lub flotacji, powoduje oddzielenie jaj robaków i cyst pierwotniaków od substancji kałowych. Po zagęszczeniu materiał jest podbarwiany i badany pod mikroskopem.
Jak przygotować się do badania na pasożyty z kału i jak pobrać materiał?
Próbki kału należy pobierać przed rozpoczęciem leczenia przeciwpasożytniczego, przeciwbakteryjnego i przeciwwirusowego. Antybiotyki, preparaty przeciwbiegunkowe, leki zobojętniające kwasy, związki bizmutu i baru i oleje mineralne uniemożliwiają wykrycie pasożytów na skutek zniekształcania obrazu preparatu mikroskopowego lub poprzez czasowe zmniejszanie liczebności pasożytów.
W przypadku wcześniejszego leczenia, kał do badania należy pobierać po upływie 7-10 dni od zakończenia podawania bizmutu i baru lub po 2-3 tygodniach od końca terapii antybiotykowej.
W niektórych przypadkach (np. gdy badanie można wykonać tylko jeden raz) można zastosować u pacjenta środki przeczyszczające. Środki te podaje się w małych dawkach przez kilka dni dla uniknięcia pojawienia się płynnego stolca (zawiera zwykle niewielką liczbę pasożytów).
Zasady pobierania kału na badanie w kierunku pasożytów
- Przed pobraniem kału należy zaopatrzyć się w specjalny sterylny (jałowy) pojemnik transportowy z łopatką. Pojemniki dostępne są w aptekach i punktach pobrań materiału.
- Kał należy oddać do czystego, suchego pojemnika (np. nocnika) lub na czysty papier (w aptekach dostępne są specjalne nakładki na sedes). W przypadku niemowląt i małych dzieci można pobrać kał z pieluszki.
- Do pojemnika transportowego należy przenieść porcję kału przy użyciu łopatki stanowiącej integralną część zestawu transportowego. Wystarczające jest przeniesienie próbki wypełniającej ok. 1/3 pojemnika (wielkość orzecha włoskiego). W przypadku poszukiwania główki tasiemca, do badania przesyła się cały oddany kał. W przypadku zaobserwowania struktur mogących sugerować fragmenty lub całe osobniki robaków należy je oddzielić od masy kałowej i umieścić w oddzielnym pojemniku dodając niewielką objętość soli fizjologicznej lub wody.
- Pojemnik transportowy należy dokładnie zamknąć i opisać danymi pacjenta oraz datą pobrania próbki.
- Próbkę należy jak najszybciej dostarczyć do laboratorium, transportując materiał w temperaturze pokojowej. Dostarczenie materiału do laboratorium do kilkudziesięciu minut jest istotne dla wykrycia ruchliwych trofozoidów pierwotniaków. Jaja robaków, larwy i cysty są bardziej stabilne. W przypadku dłuższego przechowywania próbki (max do 24 h od pobrania do wykonania badania) kał musi być pozostawać w temperaturze lodówki (2-8°C).
Ile próbek kału należy pobrać?
Ze względu na okresowość i zmienną liczebność wydalanych pasożytów, wskazane jest kilkukrotne (minimum 3-krotne) pobieranie próbek kału do badania laboratoryjnego. Próbki muszą być pobierane w ciągu 10 dni (co 2-3 dni). Taki sposób pobierania zwiększa prawdopodobieństwo wykrycia pasożytów.
Nie należy pobierać trzech próbek w ciągu jednego dnia.
Badanie kału w kierunku pasożytów – podsumowanie
Wiarygodna interpretacja badania laboratoryjnego kału w kierunku pasożytów jest w wysokim stopniu związana z prawidłowym pobraniem i dostarczeniem próbki do laboratorium oraz z biegłością i doświadczeniem diagnosty laboratoryjnego.
Podstawowe zasady badania kału w kierunku pasożytów obejmują:
- prawidłowe przygotowanie pacjenta do badania,
- wybór odpowiedniej metody diagnostycznej (zagęszczanie, utrwalanie, barwienie),
- wykluczenie inwazji pasożytniczej po co najmniej 3- krotnym badaniu.
Fakty i mity, czyli odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania o badanie kału w kierunku pasożytów
- Czy można zarazić się pasożytem od psa lub kota? – teoretycznie tak, ale w praktyce można tego uniknąć poprzez regularne „odrobaczanie” zwierząt.
- Jakimi pasożytami można zarazić się od psa? – najczęściej dochodzi do zarażenia tasiemcem bąblowcowym (Echinococcus granulosus).
- Czy ludzie powinni poddawać się profilaktycznemu „odrobaczaniu”? – nie, leczenie powinno mieć miejsce dopiero po stwierdzeniu choroby pasożytniczej. Leki przeciwpasożytnicze nie są obojętne dla organizmu, szczególnie dla wrażliwych organizmów dzieci.
- Czy choroby pasożytnicze moją konkretne objawy? – nie, nie ma specyficznych objawów parazytoz. Objawy mogą być różne w zależności od gatunku pasożyta i odporności osobniczej pacjenta. Podobne objawy ogólne mogą wystąpić również w przebiegu chorób, których przyczyną nie są pasożyty.
- Co jest ostatecznym potwierdzeniem choroby pasożytniczej? – jest nim dodatni wynik badania laboratoryjnego.
- Czy należy wykonywać badania profilaktyczne w kierunku pasożytów po powrocie z kraju tropikalnego? – nie ma takiej konieczności, jeżeli nie obserwujemy podejrzanych objawów. Ważniejsze jest przygotowanie do wyjazdu i przestrzeganie odpowiednich nawyków higienicznych w podróży – dbanie o higienę osobistą, unikanie żywności i wody niewiadomego pochodzenia.
- Z jakimi pasożytami przewodu pokarmowego wracamy najczęściej z podróży do krajów egzotycznych? – najczęstszą przypadłością są zarażenia pierwotniakami z rodzaju Entamoeba spp.
- Czy poddanie obróbce termicznej mięso zabezpiecza nas przed zarażeniami? – tak, jest to skuteczny sposób na „obronę” przed pasożytami.
- Jak nawadniać się w podróży nie narażając się na zarażenia? – pić wodę butelkowaną i gotowaną, unikać wody z „niepewnego” źródła.
- Czy wykrycie pasożytów w preparacie mikroskopowym jest łatwe? – niektóre struktury pasożytów mogą być mylone z innymi elementami obecnymi w kale. Interpretacja preparatu wymaga oceny przez doświadczonego diagnostę.
- Czy pasożyty można dostrzec gołym okiem? – postacie dorosłe robaków lub ich fragmenty (np. owsiki, glistę ludzką, tasiemca) można dostrzec gołym okiem. Jaja robaków i pierwotniaki są widoczne pod mikroskopem.
- Czy kał do badania na pasożyty należy pobierać przy pełni księżyca? – Nie. Nie ma na to żadnych dowodów naukowych.
- Czy można materiał ludzki badać w kierunku pasożytów w laboratorium weterynaryjnym? – nie, specjaliści w laboratoriach weterynaryjnych zajmują się wyłącznie materiałem pochodzącym od zwierząt
- Czy na podstawie jednej próbki kału można wykluczyć zarażenie? – nie, w przypadku wyniku ujemnego należy badanie powtórzyć. Wykluczenie zarażenia następuję zazwyczaj po uzyskaniu trzech wyników ujemnych próbek pobieranych w odstępie 2-3 dni.
Piśmiennictwo
- Patric R. Murray, K.S. Rozenthal, M.A.Pfaller – Mikrobiologia wyd.VI Wrocław 2011
- Zbigniew Anusz „Mikrobiologia i parazytologia lekarska”; PZWL 1990
- Ewa Szilman, Barbara Horak „Diagnostyka parazytologiczna – laboratoryjna diagnostyka pasożytów” Polska Platforma Medyczna https://ppm.edu.pl/ (dostęp 01.08.2024 r.)
- lek. Michał Tomaszewski Badanie kału na obecność jaj pasożytów https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/51055,badanie-kalu-na-obecnosc-jaj-pasozytow (dostęp 31.07.2024 r.)
- dr hab.Monika Derda Pasożyty jelitowe – fakty i mity I webinar 2020 r.
