Choroba Alzheimera – zalecenia żywieniowe i przykładowy jadłospis

Spis treści

1. Choroba Alzheimera (AD, alzheimers disease) – opis choroby
2. Zalecenia żywieniowe w chorobie Alzheimera
3. Przykładowy jadłospis dla chorych na Alzheimera

Choroba Alzheimera (AD, alzheimers disease) – opis choroby

Z uwagi na proces starzenia się społeczeństwa, częstość występowania zespołów otępiennych stale wzrasta. Choroba Alzheimera jako otępienie „starcze” jest najczęstszą przyczyną zaburzeń otępiennych w wieku podeszłym. Jest to choroba zwyrodnieniowa ośrodkowego układu nerwowego, charakteryzująca się postępującym deficytem funkcji poznawczych, zwłaszcza pamięci oraz zaburzeniami zachowania, takimi jak – apatia, pobudzenie i objawy psychotyczne. Cechami neuropatologicznymi choroby Alzheimera jest występowanie zwyrodnienia neurofibrylarnego i złogów amyloidu zewnątrzkomórkowego pod postacią blaszek amyloidowych. Według badań w 2005 roku w Polsce było 5,9 mln osób powyżej 60 roku życia cierpiących na zespół otępienny. Według prognoz w 2030 roku będzie ich ponad 9 milionów. W związku z powyższym problem odpowiedniej diagnostyki i terapii schorzeń wieku starczego nabiera ogromnej wagi. Choroba Alzheimera, będąca przykładem „otępienia starczego”, jest uznawana za najczęstszą przyczynę demencji. Wśród populacji osób w wieku 60 lat częstość występowania choroby Alzheimera szacuje się na 1%, natomiast w populacji osób w wieku 90 i więcej lat nawet do 50%.

Główne objawy występujące w chorobie Alzheimera:

• zaburzenia pamięci – początek choroby jest podstępny, tempo progresji zaburzeń otępiennych jest powolne. Jako pierwszy objaw choroby są  zaburzenia pamięci. Osoba chora zapomina o sytuacjach dziejących się na bieżąco (sprzed kilku minut, godzin), natomiast dość dobrze pamięta zdarzenia z odległej przeszłości (dzieciństwo, wydarzenia sprzed wielu lat). Kolejnym etapem jest zanik pamięci dawnej i zapominanie tego, co wydarzyło się w odległej przeszłości. W głębokim stadium dochodzi do zapominania podstawowych informacji o własnej osobie (jak się nazywa, gdzie i z kim mieszka, nie rozpoznaje członków najbliższej rodziny).

• zaburzenia mowy, ograniczone słownictwo – trudności z przypomnieniem sobie wyrazów, słownictwo chorego stopniowo ubożeje. W głębokim stadium chory wypowiada jedynie kilku prostych słów.

• zaburzenia orientacji – jednym z pierwszych objawów choroby Alzheimera mogą być trudności w prawidłowej orientacji w terenie. Początkowo dotyczą one poruszania się w nieznanej okolicy, później pojawiają się problemy z orientacją w znanym dobrze pacjentowi otoczeniu.

• zaburzenia koncentracji i uwagi – występują trudności w koncentracji nad wykonywaną, bieżącą czynnością.

• urojenia i omamy – najczęstszym rodzajem urojeń jest podejrzenie w stosunku do najbliższych (np. że świadomie chowają mu różne różnych przedmiotów, tak by nie mógł on ich znaleźć).

• zaburzenia nastroju – szybka irytacja, zdenerwowanie, niepokój – pacjent nie jest w stanie ich opanować i zrozumieć sytuacji, w której się znajduje.

• depresja – u chorego na Alzheimera dochodzi do obniżenie nastroju (smutek, apatia, obniżenie nastroju).

• niepokój psychoruchowy –  najczęściej pobudzenie psychoruchowe nasila się w godzinach popołudniowych i wieczornych – wędrowanie, stałe, przymusowe przemieszczanie się mieszkaniu, z próbami wyjścia na zewnątrz – chory jest przekonany, że dom w którym obecnie przebywa, nie jest jego domem. Chory zazwyczaj pamięta swój dom z dzieciństwa.

• w zaawansowanym stadium choroby pacjent patrząc na swoje odbicie w lustrze, nie rozpoznaje swojej twarzy – widzi obcą osobę, z którą często próbuje nawiązać kontakt, a nawet staje się wobec niej agresywny.

• zaburzenia snu – późne zasypianie i pobudka w godzinach popołudniowym dnia kolejnego. Kolejny problem są częste drzemki w ciągu dnia, nasilają się u chorych z obniżeniem nastroju, apatycznych.

• zaburzenia neurologiczne – spowolnione ruchy, pochylona sylwetka, uboga mimika twarzy, sztywność mięśni.

Przeczytaj też: Choroba Alzheimera – wczesne sygnały ostrzegawcze dla pacjenta

Zalecenia żywieniowe w chorobie Alzheimera

Najlepsza dieta dla mózgu to dieta łącząca elementy diety śródziemnomorskiej i DASH, czyli dieta określana skrótem MIND (ang. MEDITERRANEAN – DASH Intervention for Neurodegenerative Delay). Badania wykazały, że taki model żywienia pomaga zmniejszyć ryzyko choroby Alzheimera i demencji, utrzymując skuteczny przepływ krwi i zmniejszając szkodliwe stany zapalne. Składniki o charakterze przeciwzapalnym i przeciwutleniającym dostarczane wraz z dietą ograniczają także tworzenie tzw. blaszek amyloidowych, które zakłócają komunikację między komórkami nerwowymi w mózgu, a w ostateczności mogą nawet prowadzić do ich obumierania. Przez wielu badaczy uważane są one za jedną z istotnych przyczyn choroby Alzheimera. Dowody wskazują, że dieta DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension) i dieta śródziemnomorska  mogą pomóc chronić przed chorobą Alzheimera.

Dieta DASH zaleca spożywanie pokarmów o niskiej zawartości tłuszczów nasyconych, produktów pełnoziarnistych, ryb, drobiu, orzechów, owoców i warzyw. Dieta śródziemnomorska dodatkowo zaleca uwzględnienie pokarmów roślinnych i zdrowych tłuszczów oraz umiarkowane ilości chudego mięsa. Obie diety zniechęcają do spożywania czerwonego mięsa, cukru i przetworzonej żywności. 

Dieta MIND zawiera produkty korzystnie wpływające na funkcjonowanie mózgu, zaleca się spożywać:

• zielone warzywa liściaste – co najmniej 6 porcji w tygodniu,
• pozostałe warzywa – co najmniej jedna porcja dziennie,
• owoce jagodowe – co najmniej 2 porcje w tygodniu,
• orzechy – co najmniej 5 porcji w tygodniu,
• pełnoziarniste produkty zbożowe – co najmniej 3 porcje dziennie,
• nasiona roślin strączkowych – więcej niż 3 posiłki w tygodniu,
• ryby (pieczone w folii, duszone, gotowane) – 2-3 posiłek w tygodniu,
• drób bez skóry (pieczony, gotowany) – co najmniej 2 posiłki w tygodniu,
• oliwa z oliwek i olej rzepakowy – jako główne tłuszcze wykorzystywane do przygotowywania posiłków.

W diecie chorego na Alzheimera zaleca się:

• spożywanie ryb – ryby zawierają kwasy tłuszczowe omega-3, które mogą pomóc w zwalczaniu szkodliwych stanów zapalnych w organizmie, w tym w mózgu. Kwasy tłuszczowe omega-3 wykazują działanie przeciwutleniające, co pomaga chronić komórki organizmu przed uszkodzeniem. Kiedy to uszkodzenie komórek występuje w mózgu, może prowadzić do zmian, które są prekursorami choroby Alzheimera i demencji. Takie ryby jak łosoś, są dobrym źródłem korzystnych dla mózgu składników odżywczych, w tym choliny – potrzebnej do powstawania acetylocholiny, która pomaga komórkom nerwowym komunikować się ze sobą. Wyniki badania opublikowane w czasopiśmie Alzheimer’s & Dementia w 2020 r. wskazują, że osoby, które ściśle przestrzegały diety śródziemnomorskiej miały mniejsze ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych w ciągu następnych 10 lat, w porównaniu z osobami, które nie przestrzegały tego wzorca żywieniowego. Badani, którzy jedli najwięcej ryb, mieli zarówno mniejsze ryzyko zaburzeń poznawczych, jak i wolniejszy spadek funkcji poznawczych w porównaniu z tymi, którzy jedli mniej ryb.

• warzywa i owoce w diecie – zgodnie z zasadami zdrowego żywienia połowę tego, co jemy powinny stanowić warzywa i owoce (4:1). W diecie MIND szczególną uwagę zwrócono na spożywanie warzyw, zwłaszcza tych zielono-liściastych oraz owoców jagodowych. Są one źródłem wielu witamin i składników odżywczych, a także substancji o właściwościach przeciwzapalnych i przeciwutleniających. Wiele prospektywnych badań kohortowych wykazało, że większe spożycie warzyw wiązało się z wolniejszym spadkiem funkcji poznawczych, a najsilniejszy związek wykazano w odniesieniu do warzyw zielonych. Zielone warzywa liściaste są źródłem kwasu foliowego, witaminy E, karotenoidów i flawonoidów – składników odżywczych, które są związane z mniejszym ryzykiem demencji i zaburzeń funkcji poznawczych.

• tłuszcze zwierzęce zamieniamy na oleje roślinne – zalecane jest, aby sałatkę skrapiać oliwą z oliwek, czy warzywa poddusić z dodatkiem oleju rzepakowego, ważne jest zastępowanie tłuszczów nasyconych (masło, smalec, śmietana, tłuste sery i wędliny) tłuszczami roślinnymi, pomaga to zachować zdrową pracę mózgu. Te proste zmiany pomagają utrzymać naczynia krwionośne w zdrowiu. Każdy rodzaj oleju roślinnego jest dobrym rozwiązaniem, ale oliwa z oliwek z pierwszego tłoczenia ma dodatkową zaletę, jest bogata w przeciwutleniacze.

• orzechy – należą do zdrowych przekąsek o dużej zawartości składników odżywczych. Są bogate w błonnik i białko. Zawierają zdrowe tłuszcze, które pomagają chronić naczynia krwionośne. Orzechy włoskie, migdały czy orzechy pekan zawierają duże ilości przeciwutleniaczy. Ponadto orzechy włoskie są bogate w kwasy tłuszczowe omega-3 pochodzenia roślinnego, czyli kwas alfa-linolenowy.

Przeciwwskazane w diecie chorego na Alzheimera są:

• masło i margaryny,

• czerwone mięso,

• tłuste sery,

• produkty smażone i typu fast-food, ciasta i słodycze – produkty te zawierają tłuszcze nasycone i trans. W badaniach wykazano, że spożywanie tłuszczów trans wiąże się z wystąpieniem wielu chorób, między innymi chorób  sercowo-naczyniowych. Nadmierne spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych zwiększa ryzyko choroby Alzheimera i demencji.

Dieta MIND jest stosunkowo nowym modelem żywienia, ale wykazano, że osoby restrykcyjnie przestrzegające założeń tej diety miały o 53% niższe ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera, niż osoby, które przestrzegały zaleceń diety MIND mniej restrykcyjnie – u tych osób ryzyko było niższe o 35%. Odnotowano także, że osoby ściśle przestrzegające diety MIND doświadczyły wolniejszego pogarszania funkcji poznawczych.

Podsumowując, dieta MIND to sposób żywienia łączący założenia diety śródziemnomorskiej i diety DASH uzupełniony o zalecenia spożywania produktów korzystnie wpływających na funkcjonowanie mózgu. O ile diety śródziemnomorska i DASH mają długą historię stosowania, o tyle dieta MIND jest stosunkowo nowym modelem żywienia, który został opracowany w celu profilaktyki demencji i ograniczenia zmniejszania funkcji poznawczych mózgu następujących wraz z wiekiem. Dlatego też badania nad dietą MIND i jej wpływem na zdrowie mózgu wymagają jeszcze kolejnych prac naukowych w celu potwierdzenia skuteczności jej działania.

Przykładowy jadłospis dla chorych na Alzheimera

W diecie chorych na Alzheimera bardzo ważne jest spożywanie minimum 1,5 l wody niegazowanej na dobę plus herbat owocowych, kompotów. Trzeba pilnować, aby nie doprowadzić chorego do odwodnienia i do często towarzyszącym tej chorobie zaparć.

Śniadanie

• pieczywo graham posmarowane serkiem naturalnym, do tego po 2 plastry na kromkę upieczonego udźca z indyka, garstka dowolnej sałaty, pomidor i rzodkiewki
• płatki owsiane (uprzednio zalane wrzątkiem, czekamy kilka minut, odlewamy wodę) dolewamy letnie lub zimne mleko 2%, do tego owoce (jabłko, gruszka, jagody czy borówki amerykańskie), można dodać łyżkę babki płesznik zapobiegającej zaparciom

II śniadanie

• jajecznica z 2-ch jaj, przygotowana na oliwie z oliwek do tego obrane ze skórki podduszone pomidory, uprzednio pokrojone w kosteczkę, podduszone kawałki pieczarek. Wszystkie składniki razem mieszamy. Podajemy z pieczywem pełnoziarnistym. Do tego papryka czerwona pokrojona w słupki
• pasta z makreli i ogórka kiszonego (uwaga na ości z ryby) z dodatkiem jogurtu naturalnego 2% do tego pieczywo żytnie razowe

Obiad

• naleśniki z mąki pszenno-żytniej ze szpinakiem i serem feta półtłustym, polane jogurtem naturalnym 2% wymieszanym z ząbkiem świeżo wyciśniętego czosnku z dodatkiem ulubionych ziół
• udziki z piersi kurczaka doprawione ulubionymi ziołami (pieczone w folii w piekarniku) do tego kasza bulgur i surówka ze startego selera, marchewki i jabłka z dodatkiem jogurtu naturalnego 2%, wszystkie składniki surówki porządnie mieszamy

Podwieczorek

• sałatka z brokuła (same różyczki) i ogórka kiszonego pokrojonego w kostkę oraz jajka na twardo pokrojonego w półksiężyce, plus ugotowany makaron pełnoziarnisty. Wszystkie składniki mieszamy, kropimy oliwą z oliwek oraz doprawiamy ulubionymi ziołami
• zupa paprykowa – cebulę i por poszatkować. W garnku rozgrzać oliwę, do garnka wrzucić cebulę o pora dusić kilka minut. Następnie pokroić papryki na drobne kawałki i dusić przez kolejne kilka minut. Dodać pokrojoną marchew i pietruszkę i to wszystko zalać gorącą wodą. Następnie wrzucić pokrojone w kostkę ziemniaki. Doprawić do smaku odrobiną soli i ulubionych ziół. Zblendować na gładką masę, na talerzu polać łyżką jogurtu naturalnego 2%, podajemy z grzanką z bułki grahamki posmarowanej świeżym czosnkiem

Kolacja

• pieczywo żytnie pytlowe posmarowane serkiem naturalnym fromage na to 2 plastry na kromkę wędliny z kurczaka lub indyka podane z ogórkiem kiszonym i cykorią
• sałatka z grillowanej piersi kurczaka, ryżu i fasolki szparagowej – pierś kurczaka pokroić na drobne kawałki, przyprawić ziołami i upiec w piekarniku w naczyniu żaroodpornym wysmarowanym olejem rzepakowym. Ryż jaśminowy lub basmati ugotować na miękko. Fasolkę szparagową dowolny kolor, pokroić drobniej i ugotować w lekko osolonej wodzie do miękkości. Wszystkie składniki wymieszać razem, doprawić do smaku ulubionymi ziołami i przyprawami, pokropić oliwą z oliwek

Przeczytaj też: Choroba Alzheimera – badania genetyczne

Piśmiennictwo

1. Morris M.C. et al. MIND diet slows cognitive decline with aging. Alzheimer’s Dement 2015; 11: 1015
2. Morris M.C. et al. MIND diet associated with reduced incidence of Alzheimer’s disease. Alzheimer’s Dement 2015; 11: 1007
3. Borgis – Postępy Nauk Medycznych 7/2015, s. 468-476
4. Małgorzata Gaweł, Anna Potulska-Chromik, Choroby neurodegeneracyjne: choroba Alzheimera i Parkinsona
5. Neurodegenerative diseases: Alzheimer’s and Parkinson’s disease, Klinika Neurologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Anna Maria Kamińska
6. Van den Brink A.C. et al.: The Mediterranean, Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH), and Mediterranean-DASH Intervention for Neurodegenerative Delay (MIND) Diets Are Associated with Less Cognitive Decline and a Lower Risk of Alzheimer’s Disease — A Review. Adv Nutr 2019; 10: 1040–1065
7. Keenan T.D. et al.: Adherence to a Mediterranean diet and cognitive function in the age-related eye disease studies 1 & 2. Alzheimer’s Dement 2020; 1–12. DOI: 10.1002/alz.12077
8. Morris M.C. et al. Nutrients and bioactives in green leafy vegetables and cognitive decline. Neurology 2018; 90: e2:14
9. Devore E.E. et al. Dietary intakes of berries and flavonoids in relation to cognitive decline. Annals of Neurology 2012; 72: 135
10. Chen X. et al. Lower intake of vegetables and legumes associated with cognitive decline among illiterate elderly Chinese: A 3-year cohort study. J Nutr Health Aging 2012; 16: 549
11. Qin B. et al. Fish intake is associated with slower cognitive decline in Chinese older adults. J  Nutr 2014; 144: 1579
12. Morris M.C., Tangney C.C.: Dietary fat composition and dementia risk. Neurobiol Aging 2014;
13. Gutwinski S. et al. Drink and think: Impact of alcohol on cognitive functions and dementia — Evidence of dose-related effects. Pharmacopsychiatry 2018; 51: 136
14. Ma T. et al.:: Resveratrol as a therapeutic agent for Alzheimer’s disease. Biomed Res Int 2014; doi: 10.1155/2014/350516.
15. Gómez-Pinilla F.: Brain foods: the effects of nutrients on brain funct. Nat Rev Neurosci 2008; 9(7): 568
16. Devassy J.G. et al.: Omega-3 Polyunsaturated Fatty Acids and Oxylipins in Neuroinflammation and Management of Alzheimer Disease.  Adv Nutr 2016; 7(5): 905