Niacyna to witamina o wielu nazwach. Ponieważ jest witaminą z grupy B, odkrytą jako trzecia w kolejności w tej grupie, znana jest jako witamina B3. Inna jej nazwa – już historyczna – to kwas nikotynowy. Ostatnia nazwa to witamina PP, która wiąże się z tym, iż początkowo zidentyfikowano ją jako czynnik przeciwpelagryczny (Pellagra Preventive Factor). Jakie jest działanie witaminy PP, jej źródła w diecie, zapotrzebowanie i czy niacyna może być toksyczna. Na te wszystkie pytania odpowie artykuł.
Spis treści:
- Działanie i właściwości witaminy B3 w organizmie człowieka
- Zapotrzebowanie i źródła niacyny w diecie – wchłanianie i metabolizm
- Niedobór witaminy PP – kto może być zagrożony niedoborem niacyny?
- Nadmiar witaminy PP – czy niacyna może być toksyczna?
- Niacyna – podsumowanie
Działanie i właściwości witaminy B3 w organizmie człowieka
Niacyna – jak wszystkie witaminy z grupy B – jest substancją rozpuszczalną w wodzie. Jest prekursorem i składnikiem dwóch niezwykle ważnych związków – NAD i NADP. Są to związki organiczne, pełniące kluczową rolę w procesach oddychania komórkowego i działaniu układów enzymatycznych nazywanych dehydrogenazami. NAD to związek, który jest wymagany do prawidłowego działania ponad 400 enzymów, czyli więcej niż w przypadku jakiejkolwiek innej witaminy będącej prekursorem koenzymów.
Dzięki temu niacyna jest uczestnikiem:
- procesów glikolizy,
- przemian białkowych,
- przemian tłuszczów – syntezie kwasów tłuszczowych i cholesterolu,
- przemian węglowodanów,
- syntezie hormonów (płciowych, kortyzolu, insuliny, tyroksyny – hormonu tarczycy),
- regulacji stężenia jonów wapnia.
Zapotrzebowanie i źródła niacyny w diecie – wchłanianie i metabolizm
Większość niacyny występuje w diecie w postaci kwasu nikotynowego i nikotynamidu. Kwas nikotynowy zawierają przede wszystkim produkty roślinne. Jego przyswajalność z roślin nie jest duża i wynosi poniżej 25%. Dlatego głównym źródłem witaminy PP są wątroba, mięso (kurczaka i indyka), ryby, przetwory mięsne, gdzie niacyna dostępna jest w postaci form wysoce biodostępnych, czyli NAD i NADP.
Źródłem niacyny w organizmie człowieka jest również tryptofan. Wydajność tej przemiany jest zależna od spożywania białka. Przyjmuje się, że wynosi ona 1:60, czyli 1 mg niacyny powstaje z 60 mg tryptofanu. W stanach niedoboru witaminy B2, witaminy B6 i żelaza, konwersja tryptofanu do witaminy PP jest zmniejszona, ponieważ enzymy uczestniczące w przemianach tego aminokwasu do niacyny wymagają obecności tych składników odżywczych. Przyjmuje się, iż produkty bogate w tryptofan i białko, takie jak mleko, sery, jaja są również dobrym źródłem witaminy PP.
Niacyna zaczyna wchłaniać się już w żołądku, ale większość wchłania się w jelicie cienkim. Pula rezerwowa witaminy PP odkłada się w erytrocytach. Natomiast nadmiar niacyny spożywany z pokarmem metabolizowany jest w wątrobie i wydalany z moczem.
Niacyna jest witaminą odporną na wysoką temperaturę. Jako witamina rozpuszczalna w wodzie ulega ona jednak stratom w czasie procesów technologicznych z udziałem wody. Szacuje się, że w trakcie gotowania warzyw w wodzie dochodzi do utarty aż 50% witaminy PP, a w czasie ich przygotowywania na parze straty są minimalne.
Niedobór witaminy PP – kto może być zagrożony niedoborem niacyny?
Badania z lat 2004-2016 wskazują, że w Polsce średnie spożycie niacyny z dietą przez dziewczęta i kobiety wynosi od 82% do 182% normy. Z kolei u chłopców i mężczyzn wynosi od 70% do 225% zapotrzebowania dziennego. Niedobory tej witaminy obserwowane są zatem rzadko. Na deficyty tego składnika odżywczego mogą być narażone następujące grupy osób:
- pacjenci z niedożywieniem spowodowanym różnymi przyczynami, np. anoreksją, nadużywający alkoholu;
- pacjenci z zaburzeniami wchłaniania spowodowanymi, np. nieswoistym zapaleniem jelit, marskością wątroby;
- osoby z niewystarczającym spożyciem witaminy B2, witaminy B6 i/lub żelaza – są to składniki uczestniczące w przemianach tryptofanu w niacynę, ich niedobór obniża pulę dostępnej witaminy PP;
- pacjenci z chorobą Hartnupa – jest to rzadka choroba genetyczna, w której zakłócone jest wchłanianie tryptofanu w jelicie cienkim i zwiększone jego wydalanie z moczem, co skutkuje niedoborem tryptofanu i obniżeniem puli dostępnej niacyny;
- pacjenci z rakowiakiem – guzem przewodu pokarmowego, w którym tryptofan wchodzi w szlak metabolizmu serotoniny, co powoduje, że nie jest on dostępny do produkcji witaminy PP.
>> Więcej informacji znajdziesz w artykule: Serotonina i jej rola w organizmie – Centrum Wiedzy ALAB laboratoria
Czym jest pelagra?
Początkowy niedobór witaminy PP powodują uwolnienie NAD z puli rezerwowej w erytrocytach i objawy niedoboru nie są widoczne. Po dłuższym czasie niedoborów niacyny i tryptofanu może rozwinąć się pelagra. Obecnie można ją obserwować w biednych rejonach Afryki lub Azji, w Europie i w Polsce może być związana z istnieniem wyżej wymienionych stanów chorobowych. Pelagra to choroba powodująca następujące objawy:
- skórne – brązowe zmiany barwnikowe powstające pod wpływem promieni słonecznych, szorstka, przypominająca oparzenie słoneczne skóra
- z przewodu pokarmowego – bolesność ust i języka, jaskrawoczerwony język, wymioty, biegunka
- neurologiczne – ból głowy, apatia, zmęczenie, zaburzenia pamięci, depresja
- anoreksja.
Nadmiar witaminy PP – czy niacyna może być toksyczna?
Nadmiar witaminy PP spożywanej z dietą metabolizowany jest w wątrobie i wydalany z moczem, nie jest niebezpieczny dla zdrowia. Natomiast nadmierne spożycie kwasu nikotynowego w wyniku suplementacji powoduje zaczerwienienie twarzy, uderzenia gorąca, świąd, nudności.
Możliwe są także poważniejsze działania niepożądane, np. hepatotoksyczność, czyli upośledzenie funkcji i zaburzenia pracy wątroby, związane z działaniem leku lub czynnika nieinfekcyjnego.
Niacyna w dawkach powyżej 500 mg powoduje:
- podwyższenie poziomu aminotransferaz (ASPAT, ALT) – enzymów wątrobowych – w surowicy
- zmniejszenie poziomu białek syntetyzowanych w wątrobie.
Zaburzenia syntezy białka mogą powodować problemy z krzepliwością krwi, co będzie widoczne w postaci wydłużenia czasu protrombinowego, zmniejszeniem stężenia czynników krzepnięcia i zwiększonego ryzyka krwawień.
>> Dowiedz się: Jakie czynniki mogą zaburzyć wyniki badań układu krzepnięcia?
Nadmiar niacyny może również wywoływać inne działania niepożądane, np. niedociśnienie krwi zwiększające ryzyko upadków, upośledzoną tolerancję glukozy i insulinooporność, pogorszenie cukrzycy, zaburzenia widzenia i obrzęk plamki żółtej.
Bezpieczeństwo przyjmowania niacyny w suplementach diety
Górny dzienny limit spożycia witaminy B3 w postaci suplementu dla osób dorosłych wynosi:
- 16 mg dla kwasu nikotynowego,
- 830 mg dla amidu kwasu nikotynowego (nikotynamidu).
Poziom witaminy B3 w organizmie człowieka można zbadać oznaczając jej status we krwi, oraz poziom w moczu. To ostatnie badanie wskazuje również na zawartość niacyny w diecie, ponieważ jej nadmiar jest wydalany z moczem.
Należy podkreślić, że witamina PP wchodzi w interakcje z wieloma lekami, np:
- kwas acetylosalicylowy (aspiryna, polopiryna);
- doustne leki przeciwcukrzycowe i insulina – witamina B3 w dużych dawkach może zwiększać poziom glukozy, z tego powodu może wystąpić konieczność podwyższenia dawek tych leków;
- karbamazepina – kwas nikotynowy zwiększa jej stężenie w organizmie pacjenta;
- preparaty rozszerzające naczynia krwionośne – przyjmowanie witaminy PP może sprzyjać hipotonii ortostatycznej.
Kwas nikotynowy w farmakologii i kosmetologii
Badanie wskazują, że kwas nikotynowy w wysokich dawkach poprawia profil lipidowy krwi. Jednak ze względu na fakt, iż takie dawki obarczone są ryzykiem działań niepożądanych, a sama substancja nie ma znaczącego wpływu na ograniczenie powikłań wysokiego poziomu cholesterolu i nie oferuje dodatkowych korzyści dla pacjentów, kwas nikotynowy nie jest rekomendowany jako lek w takich wskazaniach.
Natomiast szerokie zastosowanie w dermatologii i kosmetologii znajduje pochodna kwasu nikotynowego – niacynamid. W zależności od stężenia podany na skórę wykazuje on działanie przeciwświądowe, przeciwbakteryjne, fotoprotekcyjne, przecwitrądzikowe. Z tego powodu jest składnikiem produktów przeznaczonych dla cer trądzikowych lub skóry atopowej. W kosmetologii znajdziemy go w produktach do pielęgnacji oraz przeciwstarzeniowych.
Niacyna – podsumowanie
Witamina B3, czyli inaczej niacyna, to – jak wszystkie witaminy – ważna substancja odżywcza, która musi być dostarczana z pożywieniem. Osoby odżywiające się przeciętną dietą nie są narażone na jej niedobory. Nadmiar witaminy PP dostarczany z suplementacją może być szkodliwy – zbyt wysokie dawki powodują szereg działań niepożądanych. Dlatego osoby, które chcą zachować optymalny poziom niacyny, powinny poszukiwać jej źródeł w żywności. Poziom witaminy B3 można zbadać we krwi oraz w moczu.
>> Sprawdź też: Witamina B2 – ryboflawina
Źródła:
- Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie – pod red. M. Jarosza, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewskiej Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020
- Gertig H., Przysławski J., Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
- LiverTox: Clinical and Research Information on Drug-Induced Liver Injury [Internet]. Bethesda (MD): National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases; 2012–. Niacin. 2020 Jul 9. PMID: 31643504.
- Medycyna Praktyczna – Baza leków – Substancje od A do Z – Nikotynamid (opis profesjonalny). Dostęp 28.04.2024
- Wohlrab J, Kreft D. Niacinamide – mechanisms of action and its topical use in dermatology. Skin Pharmacol Physiol. 2014;27(6): 311-5. doi: 10.1159/000359974. Epub 2014 Jun 27. PMID: 24993939.
