Czas przechodzenia niemowlęcia z posiłków wyłącznie mlecznych na produkty z rodzinnego stołu nazywamy rozszerzaniem diety. Mleko kobiece i modyfikowane w pełni zaspakaja zapotrzebowanie na wszystkie niezbędne składniki odżywcze w pierwszym półroczu życia (wyjątek stanowi witamina D). W tym czasie należy stopniowo wprowadzać produkty, aby pokryć zwiększające się zapotrzebowanie dziecka na energię i składniki odżywcze. W jaki sposób to zrobić? O tym w poniższym artykule.
Spis treści:
- Rozszerzanie diety niemowlaka – od którego miesiąca wprowadzać nowe pokarmy?
- Od czego zacząć rozszerzanie diety niemowlaka? Czy kolejność rozszerzania diety niemowlaka ma znaczenie?
- Jak rozszerzać dietę niemowlaka? Praktyczne wskazówki
- Rozszerzanie diety niemowlaka a alergie pokarmowe
- Rola tłuszczu w rozszerzaniu diety niemowlaka
- Metody rozszerzania diety niemowlaka
- Przepisy na rozszerzenie diety niemowlaka
- Rozszerzanie diety niemowlaka – podsumowanie
Rozszerzanie diety niemowlaka – od którego miesiąca wprowadzać nowe pokarmy?
W aktualnym (2021) stanowisku Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHiŻDz) dotyczącym zasad żywienia zdrowych niemowląt zaleca się wprowadzanie nowych produktów między 17. a 26. tygodniem życia dziecka.
To czas, kiedy niemowlę będzie wykazywało już umiejętności rozwojowe niezbędne do ich spożywania (będzie otwierało usta przy zbliżaniu łyżeczki i nabędzie umiejętności siedzenia z podparciem).
U niemowląt z anemią z niedoboru żelaza lub z niedostatecznym przyrostem masy ciała lekarz może zaproponować wcześniejsze wprowadzanie pokarmów uzupełniających, jednak nie wcześniej niż przed ukończeniem 4. miesiąca życia.
Rozszerzanie diety nie oznacza, że należy przerywać karmienie piersią. Według zaleceń warto dążyć do karmienia piersią przez co najmniej 6 miesięcy i kontynuować je tak długo, jak będzie to pożądane (częściowe lub krótsze karmienie piersią również jest korzystne).
Z obserwacji oraz licznych badań naukowych wiemy, że rozszerzanie diety pod osłoną mleka kobiecego zwiększa prawdopodobieństwo, że organizm będzie lepiej tolerował nowe składniki i nie zareaguje alergią.
Od czego zacząć rozszerzanie diety niemowlaka? Czy kolejność rozszerzania diety niemowlaka ma znaczenie?
Rekomenduje się, aby warzywa wprowadzać do diety przed owocami. Taka kolejność ułatwi wprowadzenie w dalszej kolejności mięsa (źródła m.in. białka i żelaza), które najlepiej przygotować początkowo w formie papki lub rozdrobnionej zupki jarzynowej.
Co więcej, podanie warzyw przed owocami może później ułatwić ich o wiele lepszą akceptację w kolejnych tygodniach. Jest to istotne, ponieważ już od 6. m.ż. dzieci powinny otrzymywać pokarmy zawierające żelazo (mięso, ryby i/lub produkty zbożowe wzbogacane żelazem).
Jako pierwsze można podać dziecku brokuł, cukinię, marchewkę, pietruszkę, paprykę, dynię, batat lub ziemniak (w zależności od sezonu i dostępności).
Powyższa sugerowana kolejność wprowadzania nowych pokarmów dotyczy niemowląt zdrowych. Jeśli dziecko boryka się z zaparciami lekarz może zasugerować rozpoczęcie rozszerzania diety od owoców (np. suszona śliwka ze słoiczka). Natomiast w przypadku słabego przyrostu masy ciała od kaszek lub kleików, ponieważ zapewniają większą kaloryczność posiłku.
Zaleca się również, aby wprowadzane pokarmy miały odpowiednią konsystencję dostosowaną do dojrzałości mięśniowo-nerwowej dziecka. Należy pamiętać, że umiejętność gryzienia kształtuje się do ukończenia 24. miesiąca życia. Początkowo należy podawać produkty o konsystencji gładkiego purée lub papki, a następnie purée z grudkami.
Jeśli dziecko będzie na to gotowe, można podawać mu produkty do ręki w kawałkach, ale początkowo powinny być one miękkie (ugotowane warzywa, mięso, pieczywo, dojrzałe owoce).
Około 12 m.ż. dziecko może jeść już posiłki z rodzinnego stołu (bez soli i cukru), ale należy je wcześniej rozdrobnić lub pokroić w zależności od potrzeb dziecka.
Jak rozszerzać dietę niemowlaka? Praktyczne wskazówki
Najważniejsza zasada podczas rozszerzania diety niemowlaka brzmi:
„Rodzic/opiekun decyduje, co dziecko zje oraz kiedy i jak jedzenie będzie podane. Dziecko decyduje, czy posiłek zje i ile zje”
Nie karmimy dziecka na siłę – w ten sposób dbamy nie tylko o dobre relacje z jedzeniem, ale również o ośrodek głodu i sytości dziecka.
Warto unikać wprowadzania kilku nowych produktów w tym samym czasie. Rekomenduje się, aby nowe produkty wprowadzać stopniowo w niewielkich ilościach (1-2 łyżeczki) i obserwować, czy są tolerowane przez organizm (nie dochodzi do reakcji alergicznej w postaci wysypki na ciele bezpośrednio po podaniu nowego produktu).
Począwszy od 6. m.ż., wszystkie niemowlęta powinny otrzymywać mięso i ryby jako źródło żelaza. Najwięcej żelaza znajduje się w następujących gatunkach mięsa: cielęcina, królik, jagnięcina oraz wołowina (podawanie dziecku tylko mięsa z kurczaka lub indyka może zwiększać ryzyko niedoboru żelaza).
Zalecanymi gatunkami ryb są m.in. pstrąg, dorsz, łosoś norweski, makrela atlantycka, morszczuk, mintaj. Najlepiej kupić rybę z certyfikatem (MSC lub ASC). Zupę z rybą można podawać 1-2 razy w tygodniu. Mięso i rybę podajemy z zupką jarzynową, zaczynając od 1 łyżeczki (ok. 5 g) na porcję zupki (ok. 120 ml). Porcję tę należy zwiększać z czasem i w zależności od zapotrzebowania i apetytu dziecka.
Kaszki podaje się najczęściej w sytuacji, kiedy dziecko słabo przybiera na masie (nie są one obowiązkowe). W pierwszej kolejności wprowadza się kaszki bezglutenowe (ryżowe, kukurydziane, jaglane i owsiane bezglutenowe), a następnie glutenowe (pszenne, wielozbożowe, owsiane glutenowe). Wprowadzamy je stopniowo i obserwujemy czy nie pojawią się jakiekolwiek objawy niepożądane. Można je dodać do zupki jarzynowej (1-2 łyżeczki), aby zwiększyć gęstość odżywczą posiłku.
Przed ukończeniem 1. r.ż. nie należy podawać dziecku mleka krowiego jako głównego posiłku ani jako dodatek do posiłku (do wypicia w kubku lub butelce). Niewielką ilość mleka można zastosować do przygotowywania pokarmów np. naleśników lub placuszków.
Gluten – w kontekście celiakii – należy wprowadzić do diety między 4. a 12. m.ż. wraz z innymi pokarmami uzupełniającymi, unikając jego dużych ilości w pierwszych tygodniach rozszerzania diety. Najlepiej zacząć od ½ łyżeczki kaszki pszennej przez kilka dni i obserwować reakcję organizmu.
Do pierwszych posiłków dziecka nie należy dodawać soli, cukru ani ostrych przypraw. Według zaleceń od 7. do 11. m.ż., dieta powinna zawierać nie więcej niż 0,2 g soli dziennie. Taka ilość pokrywana jest z samych produktów spożywczych, np. pieczywa, nabiału dodanego w niewielkiej ilości do przygotowania potraw.
Pierwsze posiłki uzupełniające warto podawać przed teoretycznie wypadającą porą karmienia, a nie bezpośrednio po karmieniu mlekiem – zwiększa to prawdopodobieństwo, że dziecko z chęcią spróbuje nowych produktów.
Naukę picia z otwartego kubka można rozpocząć już nawet około 6. m.ż., zwłaszcza u dzieci karmionych butelką, aby ssanie zastąpić popijaniem płynu. Po ukończeniu 1. r.ż. nie zaleca się karmienia dziecka przez butelkę ze smoczkiem. Dziecku do picia należy podawać wyłącznie wodę (źródlaną o niskiej zawartości minerałów oraz sodu). Rekomenduje się, aby nie podawać dzieciom soków owocowych i nie dosładzać napojów do ukończenia 1. r.ż.
Rozszerzanie diety niemowlaka a alergie pokarmowe
W celu zmniejszenia ryzyka alergii na jajo kurze – zgodnie z rekomendacjami PTGHiŻDz – należy podawać je dobrze ugotowane (przez 10-15 min).
Szacuje się, że w Polsce alergia na orzeszki ziemne występuje u około 1% dzieci w wieku szkolnym. Dlatego u niemowląt w grupie ryzyka (występowanie alergii w rodzinie) można wprowadzić je wcześniej (4.-11. m.ż.), najlepiej po konsultacji specjalistycznej. Początkowo symboliczna ilość masła orzechowego lub mąki z orzechów arachidowych z pokarmem (np. ½ łyżeczki do owsianki lub mleka modyfikowanego).
Zgodnie z zaleceniami ESPGHAN do przygotowywania posiłków można zastosować niewielką ilość mleka krowiego, ale nie powinno stanowić głównego napoju u dzieci w 1. r.ż. (jest ubogie w żelazo, może nadmiernie obciążać organizm białkiem, prowadzić do przeciążenia osmotycznego nerek i sprzyjać alergii).
Pełne mleko krowie – zgodnie ze schematem żywienia dzieci – można podać dopiero po ukończeniu 12. m.ż., jednak jego dzienne spożycie nie powinno przekraczać 500 ml.
>> Przeczytaj też: Diagnostyka alergii na mleko i jajko
Rola tłuszczu w rozszerzaniu diety niemowlaka
Od 7. m.ż. niemowlęta powinny pokrywać swoje zapotrzebowane w 40% z tłuszczu, natomiast dzieci od pierwszego do trzeciego roku życia 30-40% (jest to znacznie więcej niż osoby dorosłe: 20-35%). Najbardziej pożądanymi tłuszczami w diecie małych dzieci są olej rzepakowy, olej lniany, oliwa z oliwek oraz masło.
JOlej rzepakowy ma najbardziej korzystny stosunek omega-3 do omega-6, a olej lniany zawiera najwięcej omega – 3. Dlatego tak ważne jest, aby już ugotowane warzywa lub pieczywo skropić oliwą, olejem rzepakowym lub lnianym, a do zupki jarzynowej lub owsianki dodać małą łyżeczkę masła.
Metody rozszerzania diety niemowlaka
Rodzic może zdecydować się na rozszerzanie diety metodą BLW (ang. baby lead weaning) lub BLISS (ang. baby-led introduction to solids). Są one dedykowane niemowlakom w okolicach 6.-7. miesiąca życia, które samodzielnie i stabilnie potrafią siedzieć, mają prawidłowe przyrosty masy ciała oraz stan odżywienia.
Metody te pomijają etap karmienia niemowlęcia pokarmami o konsystencji papki. Dziecku podaje się od razu produkty do samodzielnego chwytania rączką (różyczki brokułów, słupki ugotowanej marchewki, kawałki banana czy miękkiego jabłka), tak aby mogło doświadczać jedzenie również sensorycznie i zaangażować wszystkie swoje zmysły.
Metoda BLW – jak nazwa wskazuje – to karmienie sterowane przez dziecko. Metoda BLISS jest modyfikacją metody BLW, gdzie opiekunowie nie tylko zwracają uwagę na sposób podawania pokarmów, ale dodatkowo zwracają uwagę na produkty o dużej zawartości żelaza czy gęstość odżywczą posiłków. Zarówno tradycyjne karmienie łyżeczką, jak i powyżej opisane metody są prawidłowe.
Przepisy na rozszerzenie diety niemowlaka
Poznaj kilka przepisów, które przydadzą Ci się podczas rozszerzania diety niemowlęcia.
Purée z marchewki (od około 5. m.ż.)
Składniki:
- marchewka
- masło / olej lniany
Sposób przygotowania:
Marchewki obrać, dokładnie umyć, pokroić i gotować do miękkości. Po ostygnięciu zblendować i dodać niewielką ilością masła lub oleju lnianego (1/2 łyżeczki). Wskazówka: takie purée można przygotować z różnych warzyw np. z batatów, cukinii, dyni czy ziemniaka. Olej lniany podajemy tylko na zimno – nie należy go podgrzewać.
Warzywne frytki (od około 5-6. m.ż.)
Składniki:
- ziemniak, marchew, korzeń pietruszki
- olej rzepakowy
- zioła: bazylia lub tymianek
Sposób przygotowania:
Warzywa obrać, dokładnie umyć i pokroić w słupki. Przełożyć do naczynia żaroodpornego, skropić olejem rzepakowym (1 łyżka) i przyprawić ziołami. Piec w piekarniku rozgrzanym do 180 stopni przez około 30 minut. Wskazówka: dla pozostałych członków rodziny można doprawić solą – dla dziecka poniżej 1. r.ż. doprawiamy tylko ziołami.
Zupka jarzynowa (od 6. m.ż.)
Składniki:
- Warzywa, np. ziemniak, marchew, korzeń pietruszki, kalafior
- mięso (wołowina / cielęcina/ królik / jagnięcina / kurczak / indyk)
- liść laurowy, ziele angielskie
- masło / olej lniany
Sposób przygotowania:
Warzywa obrać, dokładnie umyć i pokroić. Mięso obrać ze skóry i umyć. Warzywa i mięso gotować w osobnych garnkach z dodatkiem liścia laurowego i ziela angielskiego. Wodę z mięsa wylać, wyjąć liście i ziele angielskie. Pożądaną ilość mięsa oraz warzywa przełożyć do miseczki, dodać odpowiednią ilość wody z warzyw i zmiksować blenderem do uzyskania pożądanej konsystencji. Przed podaniem dodać 1 małą łyżeczkę masła.
Pieczony pstrąg (od 6. m.ż.)
Składniki:
- pstrąg – 1 sztuka
- masło – 1 łyżeczka
- natka pietruszki
Sposób przygotowania:
Rybę dokładnie umyć, oczyścić i osuszyć. Do wnętrza włożyć masło oraz posiekaną natkę pietruszki. Piec 20-30 minut w piekarniku nagrzanym do 180 stopni. Z przyrządzonej w ten sposób ryby oddzielić porcję dla dziecka upewniając się czy nie ma ości. Podawać bezpośrednio do jedzenia. Wskazówki: Tak przygotowaną rybę można wykorzystać również do przyrządzenia zupki z warzywami.
Owsianka (od 6-7. m.ż.)
Składniki:
- płatki owsiane – 2 łyżki
- woda – ½ szklanka
- migdały – 2 szt.
- masło – 1 łyżeczka
- banan – ¼ szt.
- cynamon (opcjonalnie)
Sposób przygotowania:
Płatki owsiane zagotować w wodzie z wcześniej zmielonymi migdałami. Jak woda się zagotuje odczekać kilka minut aż płatki napęcznieją i ostygną. Dodać 1 małą łyżeczkę masła i kawałek banana – zmiksować blenderem lub zgnieść widelcem do uzyskania pożądanej konsystencji. Wskazówka: Ten sam przepis można przygotować na bazie płatków jaglanych (jaglanka) lub gryczanych (gryczanka), a zamiast banana dodać gruszkę, jabłko lub inny sezonowy owoc (wcześniej zmiksowany na mus i wymieszany z posiłkiem).
Placuszki bananowe (od 11-12. m.ż.)
Składniki:
- banan – 1/4 szt. (ok 30 g)
- jaja – 1 szt.
- twaróg półtłusty – 1 łyżka
- mąka owsiana – 1 łyżka
- cynamon (opcjonalnie)
Sposób przygotowania:
Wszystkie składniki zmiksować blenderem. Nakładać łyżką na patelnię do smażenia beztłuszczowego (do naleśników) i obracać po zarumienieniu. Wskazówka: Przygotuj podwójną lub potrójną porcję w zależności od liczby osób przy stole.
Pulpeciki z cukinii (od 11-12. m.ż.)
Składniki:
- cukinia – ½ sz. (ok 150 g)
- koperek
- mięso zmielone z indyka, królika, cielęciny, jagnięciny lub wołowiny – 60 g
- kasza manna – 1,5 łyżki
- masło – 1 łyżeczka
- ryż – 2 łyżki
Sposób przygotowania:
Ryż opłukać pod bieżącą wodą i wsypać do naczynia żaroodpornego. Cukinię zetrzeć na drobnych oczkach i wymieszać razem ze zmielonym mięsem, kaszą i koperkiem. Uformować nieduże pulpety i układać w naczyniu żaroodpornym. Masło wymieszać z 1/2 szklanką (ok 125 ml) wrzącej wody i zalać zawartość naczynia. Piec w piekarniku około 30 minut, następnie poczekać aż pulpety napęcznieją i ostygną.
Rozszerzanie diety niemowlaka – podsumowanie
Rozszerzając dietę niemowlaka, warto postępować zgodnie z aktualnym schematem żywienia niemowląt. Wprowadzanie nowych produktów rozpoczynamy między 17., a 26. tygodniem życia w zależności od gotowości dziecka. Zaczynamy powoli, od pojedynczych warzyw, tak aby po ukończeniu 6. m.ż. można było podać dziecku zupkę warzywną z mięskiem lub rybą. Nowy produkt wprowadzamy stopniowo w niewielkich ilościach (1/2-2 łyżeczki) i obserwujemy, czy jest on dobrze tolerowany przez organizm. Każde dziecko jest inne i do rozszerzania diety należy podejść indywidualnie.
Piśmiennictwo
Szajewska H. i in.: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Standardy Medyczne/Pediatria T.18, 2021
Szajewska H. i wsp., Poradnik żywienia niemowląt. Krok po kroku od narodzin do pierwszych urodzin. Medycyna Praktyczna; 2014
Szajewska H. i wsp., Schemat żywienia dzieci w 1. r.ż. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Standardy Medyczne/ Pediatria, 2014, 11:
Szajewska H. i wsp., Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Standardy Medyczne, Pediatria, 2016, T.13, 9-24.
Jarosz M. (red.), Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, NIZP-PZH, 2020
