Toczeń układowy (SLE) – choroba nieprzewidywalna

Toczeń układowy (SLE – systemic lupus erythematosus) to przewlekła, ogólnoustrojowa choroba autoimmunologiczna. Cechuje ją niejednorodność kliniczna, nieprzewidywalny przebieg oraz tendencje do zaostrzeń, co u części pacjentów powoduje opóźnienie w rozpoznaniu.

Spis treści

1. Jakie są przyczyny tocznia układowego (SLE)?
2. Jak często występuje toczeń układowy?
3. Jakie są objawy choroby?
4. Jakie badania wykonuje się w diagnostyce tocznia układowego (SLE)?
5. Leczenie i zalecenia dla chorych

Przyczyny (etiologia) tocznia układowego (SLE)

Przyczyny powstania choroby nie są dokładnie znane, nie wiemy, dlaczego układ odpornościowy pacjenta kieruje aktywność przeciwko własnemu organizmowi. W patogenezie powstania tocznia układowego (SLE) bierze się pod uwagę predyspozycje genetyczne, współistnienie innych chorób autoimmunologicznych oraz działanie czynników środowiskowych, które prowadzą do nieprawidłowej regulacji w układzie immunologicznym, zarówno odporności wrodzonej, jak i nabytej. Nadmierna produkcja IFN-α oraz autoprzeciwciał prowadzi do uszkodzenia tkanek i narządów w całym organizmie.

Czynniki środowiskowe, które u osób z predyspozycją genetyczną mogą indukować rozwinięcie się tocznia:

• ekspozycja na światło słoneczne (promieniowanie UV) – powoduje uruchomienie kaskady stanu zapalnego i powstawanie zmian skórnych, choroba często ujawnia się latem;
• czynniki hormonalne – częściej chorują kobiety. Większe ryzyko tocznia może występować również u kobiet przyjmujących środki antykoncepcyjne oraz hormonalną terapię zastępczą;
• leki – mogą indukować tzw. toczeń polekowy – postać choroby zazwyczaj przebiegająca w sposób łagodny i ustępująca po odstawieniu leków. Do preparatów, które mogą powodować powstawanie tocznia polekowego, należą: metyldopa, hydralazyna, izoniazyd, chlorpromazyna, interferon, antagoniści TNF-alfa, infliksymab, adalimumab;
• niektóre drobnoustroje – retrowirusy, wirus Epsteina-Barr, niektóre bakterie;
• palenie papierosów;
• dieta wysokotłuszczowa;
• substancje chemiczne (rozpuszczalniki organiczne, związki krzemu, aminy aromatyczne).

Toczeń układowy (SLE) – częstość występowania

Choroba występuje u ok. 30-50 osób na 100 000, częstość jej występowania wzrosła w ciągu ostatnich 40 lat, co prawdopodobnie ma związek z postępami w diagnostyce i wykrywaniem lżejszych postaci choroby. Z historii jednak wiemy, że nie jest to schorzenie nowe, prawdopodobny pierwszy jego opis pochodzi od Hipokratesa (460-375 pne), a termin „lupus” (toczeń) po raz pierwszy został użyty w roku 916 przez Herbernusa z Tours.

Statystyki pokazują, iż częściej chorują kobiety. Pacjentek z toczniem układowym (SLE) jest 8-9 razy więcej niż mężczyzn z tą chorobą.

Toczeń rozpoznawany jest najczęściej pomiędzy 16 a 55 r.ż., ale zdarzają się również zachorowania u dzieci (childhood SLE – rzadko przed piątym rokiem życia).

Toczeń układowy (SLE) – objawy choroby

Toczeń to choroba ogólnoustrojowa, jednak u wielu pacjentów dominują objawy związane z konkretnymi narządami, najczęściej ze skórą, stawami i nerkami. Występują również objawy ogólne.

Objawy ogólne choroby to: uczucie rozbicia, ciągłe zmęczenie, chudnięcie, stany podgorączkowe.

Objawy skórne

• rumień na twarzy w kształcie motyla (objaw charakterystyczny), pojawiający się pod wpływem promieni słonecznych. Typowe umiejscowienie zmiany to grzbiet nosa i policzki, ale może również występować  na czole, w okolicy oczu, na szyi i dekolcie. Rumień wycofuje się wraz z remisją choroby;
• zmiany w kształcie obrączek (jaśniejsze w środku), łuszczące się lub grudkowe. Mogą występować na tułowiu, ramionach i na udach;
• w aktywnej postaci choroby mogą pojawiać się zmiany nadżerkowe na błonach śluzowych jamy ustnej i nosa;
• możliwa jest również pokrzywka, objaw Raynauda, rumień w okolicy paznokci;
• nasilone wypadanie i przerzedzanie włosów, łysienie.

Objawy stawowe

• najczęściej występują wędrujące bóle stawów, czasem z obrzękiem. Choroba może dotyczyć stawów nadgarstkowych, palców rąk, kolan i stawów stopy.

Objawy ze strony nerek

Objawy ze strony nerek (choroba może prowadzić do niewydolności nerek), pojawiają się na początku pierwszych lat choroby i dotyczą głównie osób młodszych:

• białko i krwinki czerwone w moczu (mogą być obecne bez objawów klinicznych);
• zapalenie nerek.

Objawy mięśniowe

• wędrujący ból mięśni o zmiennym nasileniu;
• może wystąpić osłabienie i zmniejszona sprawność mięśni, spowodowana ich zanikiem.

Objawy oczne

• uczucie suchości oczu, uczucie ciała obcego pod powiekami;
• zaburzenia widzenia.

Objawy ze strony serca

• zapalenie wsierdzia.

Inne

Ponadto toczeń jest chorobą, będącą czynnikiem ryzyka wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, przyspieszonego rozwoju miażdżycy i jej powikłań (udar mózgu, zawał serca).

Mogą pojawiać się objawy ze strony układu nerwowego, układu pokarmowego, objawy hematologiczne (zmiany w morfologii krwi). Ponadto może wystąpić związany z obecnością przeciwciał antyfosfolipidowych zespół antyfosfolipidowy, w którym pojawiają się powikłania ginekologiczne (w tym nawracające poronienia).

Toczeń układowy – jakie badania wykonać w diagnostyce SLE? 

Diagnostyka tej choroby opiera się na objawach klinicznych oraz badaniach laboratoryjnych. Z powodu różnorodności obrazów klinicznych lub ujemnych wyników badań laboratoryjnych rozpoznanie bywa trudne.

Zgodnie z wytycznymi pierwszym krokiem w badaniach laboratoryjnych jest oznaczenie przeciwciał przeciwjądrowych ANA. Jeśli są nieobecne, wyklucza to rozpoznanie SLE, natomiast jeśli są obecne, do pełnego rozpoznania stosuje się obecność innych kryteriów. Są to objawy kliniczne oraz dodatkowe badania laboratoryjne: leukopenia, małopłytkowość, białkomocz, przeciwciała antyfosfolipidowe (antykardiolipinowe lub anty-ß2GP1, lub antykoagulant toczniowy), układ dopełniacza (zmniejszone stężenie C3 lub C4, zmniejszone stężenie C3 i C4). Sprawdza się również obecność przeciwciał swoistych dla SLE: anty-dsDNA lub anty-Sm.

W przypadkach, gdy przeciwciała ANA są dodatnie, a pacjent nie ma objawów klinicznych sugerujących tocznia, można zrobić badanie przeciwciał DFS70. Ich występowanie pomaga wykluczyć tocznia układowego (SLE), ponieważ może odpowiadać za ok. 10% dodatnich wyników ANA.

Toczeń układowy (SLE) – leczenie i zalecenia dla chorych

Jeśli u pacjenta występują objawy sugerujące tocznia, należy się zgłosić do lekarza pierwszego kontaktu, który może wydać skierowanie do lekarza specjalisty (reumatologa). Niestety lekarz pierwszego kontaktu nie ma w swoich kompetencjach skierowania na badania ANA, może to zrobić dopiero lekarz specjalista (lub można je zrobić we własnym zakresie).

Celem leczenia jest osiągnięcie remisji choroby oraz zapobieganie rozwoju powikłań.

Pacjenci z rozpoznanym toczniem układowym (SLE) powinni stosować się do następujących zasad:

• unikanie światła słonecznego i ochrona przed słońcem;
• zdrowy tryb życia, radzenie sobie ze stresem;
• profilaktyka zakażeń.

Obecnie nie jest możliwe całkowite wyleczenie z choroby.

Literatura:

Majdan M.: Kryteria klasyfikacyjne i leczenie tocznia rumieniowatego układowego. Podsumowanie zaleceń European League Against Rheumatism 2019. Med. Prakt., 2019; 11: 64–71.

Fanouriakis A, et al. Ann Rheum Dis 2021;80:14–25. doi:10.1136/annrheumdis-2020-218272