Zespół łamliwego chromosomu X (FRA X), jest najczęstszą dziedziczną przyczyną niepełnosprawności intelektualnej u mężczyzn oraz jednym z głównych powodów wrodzonych zaburzeń rozwoju. Charakteryzuje się obecnością szczególnego defektu w obrębie chromosomu X, skąd bierze się jego nazwa. W artykule omawiamy przyczyny, objawy, proces diagnostyczny oraz jak przebiega leczenie z uwzględnieniem aktualnych badań naukowych.
Spis treści:
- Zespół łamliwego chromosomu X – co to jest?
- Zespół łamliwego chromosomu X – dziedziczenie
- Zespół łamliwego chromosomu X – jakie daje objawy?
- Zespół łamliwego chromosomu X – diagnostyka
- Leczenie zespołu łamliwego chromosomu X
Zespół łamliwego chromosomu X – co to jest?
Zespół łamliwego chromosomu X jest zaburzeniem genetycznym spowodowanym mutacją w genie FMR1 zlokalizowanym na chromosomie X. Charakterystyczną cechą tego schorzenia jest obecność tzw. „łamiącego się” obszaru na chromosomie X, który może ulegać fragmentacji podczas podziału komórkowego.
Sama mutacja polega na nadmiernym powieleniu sekwencji trójnukleotydowej CGG w obrębie wspomnianego genu. W normalnych warunkach liczba powtórzeń CGG w genie FMR1 waha się od 5 do 44, lecz w przypadku zespołu łamliwego chromosomu X liczba ta jest wielokrotnie zwiększona. Nadmiar powtórzeń prowadzi do zmniejszenia ekspresji genu i zaburzenia produkcji białka FMRP (Fragile X Mental Retardation Protein), które jest kluczowe w prawidłowym funkcjonowaniu neuronów.
Zespół łamliwego chromosomu X – dziedziczenie
Zespół łamliwego chromosomu X jest dziedziczony w sposób sprzężony z płcią, co oznacza, że mutacja dotyczy chromosomu determinującego płeć, w tym przypadku “X”.
Mężczyźni, którzy mają tylko jeden chromosom X, są bezpośrednio narażeni na wpływ mutacji, gdyż nie mają drugiego chromosomu który mógłby kompensować defekt.
Kobiety, posiadają dwa chromosomy X, co oznacza, że mogą być nosicielkami mutacji bezobjawowo lub z łagodnymi objawami, jeśli jeden z chromosomów zawiera mutację. Jednak w przypadkach, gdy kobieta ma obie kopie chromosomu X z mutacją, objawy mogą być zbliżone do tych u mężczyzn. Nosicielstwo u kobiet może więc manifestować się w różnym stopniu, od braku objawów po pełnoobjawową postać choroby.
Proces lionizacji, czyli losowa inaktywacja jednego z chromosomów X w komórkach, wpływa na objawy u kobiet noszących jedną zmutowaną kopię chromosomu X. Jeżeli zmutowany chromosom jest aktywny w większej liczbie komórek, kobieta może doświadczać objawów, choć zazwyczaj są one mniej nasilone niż u mężczyzn. Ze względu na fakt, iż zarodki żeńskie z mutacjami na obu chromosomach płciowych są zazwyczaj letalne, przypadki pełnego spektrum choroby u kobiet są bardzo rzadkie.
Zespół łamliwego chromosomu X – jakie daje objawy?
Objawy zespołu łamliwego chromosomu X są zróżnicowane, ale najczęściej obejmują zarówno zaburzenia rozwoju intelektualnego, jak i szereg cech fizycznych i behawioralnych. Do typowych objawów należą:
- Niepełnosprawność intelektualna: W większości przypadków pacjenci z FRA X mają umiarkowane do ciężkich zaburzeń rozwoju intelektualnego.
- Cechy fizyczne: Osoby z zespołem łamliwego chromosomu X mogą mieć charakterystyczne cechy fizyczne, takie jak wydłużona twarz, duże uszy, wąska żuchwa, a także zwiększona elastyczność stawów.
- Zaburzenia behawioralne: Pacjenci mogą przejawiać różne problemy behawioralne, w tym nadpobudliwość, problemy z koncentracją, autyzm, oraz stereotypowe ruchy, takie jak machanie rękami.
- Problemy ze wzrokiem i słuchem: Niektóre osoby z FRA X mogą mieć zaburzenia wzroku i słuchu, chociaż nie są to objawy równie powszechne.
- Występują również inne problemy zdrowotne związane z zaburzonym przekaźnictwem nerwowym, jak padaczka, zaburzenia snu czy zaburzenia układu pokarmowego.
Zespół łamliwego chromosomu X – diagnostyka
Na podstawie objawów klinicznych, takich jak opóźnienia w rozwoju, problemy z funkcjonowaniem poznawczym i cechy fizyczne, lekarz może sugerować dalsze badania. Diagnostyka zespołu łamliwego chromosomu X opiera się głównie o badania molekularne wśród których wyróżniamy:
- Analiza kariotypu – Polega na badaniu struktury chromosomów w komórkach pacjenta. W tym teście ocenia się, czy chromosomy mają prawidłową strukturę i liczbę. Może ujawnić obecność charakterystycznego „łamiącego się” obszaru na chromosomie X. W tym przypadku, w trakcie podziału komórkowego, obszar ten może ulegać fragmentacji, co jest widoczne pod mikroskopem.
- Badanie mutacji genu FMR1– Ma na celu ocenę liczby powtórzeń sekwencji CGG w genie FMR1. Stosuje się tu techniki PCR (Polymerase Chain Reaction), QF-PCR (Quantitative Fluorescent PCR), Southern Blot czy sekwencjonowanie nowej generacji (NGS).
- Diagnostyka prenatalna – W przypadku rodzin z historią zespołu łamliwego chromosomu X, możliwe jest przeprowadzenie testów prenatalnych, takich jak amniopunkcja lub biopsja kosmówki, aby ocenić ryzyko wystąpienia choroby u nienarodzonego dziecka.
>> Dowiedz się więcej o badaniach przesiewowych zespołu łamliwego chromosomu X
Leczenie zespołu łamliwego chromosomu X
Obecnie nie ma skutecznego leczenia, które mogłoby całkowicie wyleczyć zespół łamliwego chromosomu X. Terapie koncentrują się na łagodzeniu objawów i poprawie jakości życia pacjentów. Wśród dostępnych metod leczenia znajdują się:
- terapia behawioralna i edukacyjna pomagająca pacjentom rozwijać umiejętności społeczne, komunikacyjne oraz radzenia sobie w codziennym życiu,
- wsparcie psychologiczne oraz psychoterapia,
- farmakoterapia przy leczeniu zaburzeń uwagi, nadpobudliwości czy agresji,
- leczenie współistniejących problemów zdrowotnych, takich jak np. padaczka.
Zespół łamliwego chromosomu X jest złożonym zaburzeniem genetycznym, które wymaga wieloaspektowego podejścia diagnostycznego i terapeutycznego. Chociaż obecne leczenie koncentruje się na polepszeniu jakości życia pacjentów, badania nad tym schorzeniem wciąż trwają, co daje nadzieję na przyszłe postępy w terapii i diagnostyce.
- Landowska A, Rzońca S, Bal J, Gos M. Fragile X syndrome and FMR1-dependent diseases – clinical presentation, epidemiology and molecular background. Dev Period Med. 2018;22(1):14-21. Polish.
- Garber KB, Visootsak J, Warren ST. Fragile X syndrome. Eur J Hum Genet. 2008 Jun;16(6):666-72.
- Hagerman RJ, Berry-Kravis E, Hazlett HC, et al. Fragile X syndrome. Nat Rev Dis Primers. 2017 Sep 29;3:17065.
