Zespół policystycznych jajników (PCOS) – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Spis treści

1. Czym jest zespół policystycznych jajników (PCOS)?
2. Kryteria rozpoznania zespołu policystycznych jajników (PCOS)
3. Objawy zespołu policystycznych jajników (PCOS)
4. Jakie są czynniki ryzyka rozwoju zespołu policystycznych jajników (PCOS)?
5. Jakie badania są niezbędne przy podejrzeniu zespołu policystycznych jajników (PCOS)?
6. Jakie są metody leczenia zespołu policystycznych jajników (PCOS)?
7. Podsumowanie

Zaburzenia endokrynologiczne są jednym z częstych problemów zdrowotnych, a ich konsekwencje bywają niezwykle dotkliwe, nie tylko w kontekście uszkodzenia i/lub dysfunkcji narządów, ale i jakości życia. Jednym z takich zaburzeń jest z pewnością zespół policystycznych jajników (PCOS), którego charakterystykę przedstawiamy w poniższym artykule.

Czym jest zespół policystycznych jajników (PCOS)?

Zespół policystycznych jajników (PCOS) to heterogenne zaburzenie endokrynologiczne, które dotyka wiele kobiet w wieku reprodukcyjnym na całym świecie. Zespół ten wiąże się z powiększonymi i dysfunkcyjnymi jajnikami, nadmiernym poziomem androgenów (męskich hormonów płciowych) i opornością na insulinę; zwłaszcza dwie ostatnie anomalie są główną przyczyną szeregu objawów klinicznych. Dane epidemiologiczne wskazują, że z zespołem policystycznych jajników (PCOS) o różnym stopniu nasilenia i z heterogenną liczbą powikłań zmaga się aż 1 na 10 kobiet przed menopauzą.

Kryteria rozpoznania zespołu policystycznych jajników (PCOS)

Według większości towarzystw naukowych do rozpoznawania zespołu policystycznych jajników (PCOS) służą tzw. zmodyfikowane kryteria rotterdamskie, a są one spełnione w przypadku, gdy istnieją dowody na co najmniej 2 z 3 głównych cech zespołu: kliniczne lub biochemiczne cechy hiperandrogenizmu, zaburzenia miesiączkowania pod postacią jej braku lub rzadko występującej (mniej niż 8 w ciągu roku) i/lub zobrazowanie jajników z wieloma pęcherzykami (co najmniej 20) w badaniu ultrasonograficznym przy wykluczeniu innego podłoża.

Objawy zespołu policystycznych jajników (PCOS)

Androgeny, męskie hormony płciowe, są w niewielkiej ilości niezbędne także u kobiet, u których wspomagają gęstość mineralną kości, masę mięśniową i funkcje seksualne. Ich biosynteza zachodzi w 25% w jajnikach (głównie testosteron), 25% w nadnerczach i 50% w tkankach obwodowych. Wspomniany hiperandrogenizm, biochemicznie rozumiany jako podwyższone stężenie całkowitego lub wolnego testosteronu (a niekiedy również obliczony poziom wolnego testosteronu, wskaźnik wolnych androgenów, testosteron biodostępny lub podwyższone stężenie siarczanu dehydroepiandrostendionu), objawia się jako hirsutyzm (nadmierne owłosienie w miejscach typowych dla mężczyzn), dotykający nawet do 70% kobiet z PCOS, trądzik i tzw. łysienie androgenowe, które u kobiet przebiega z przerzedzeniem włosów na szczycie głowy.

Kolejnymi dolegliwościami są zaburzenia miesiączkowania pod postacią skąpych (cykle w odstępie > 35 dni lub < 8 cykli rocznie) lub braku menstruacji; w rzadkich przypadkach dochodzi do innego typu zaburzeń (np. częstych, krótkich cykli, a niekiedy zupełnie regularnych). Chociaż do rozpoznania PCOS nie są wymagane dowody na insulinooporność, to jest ona, wraz z całym szeregiem konsekwencji, jednym z najczęstszych schorzeń współtowarzyszących, nawet w 70% przypadków. Stąd insulinooporność, zespół metaboliczny, nadwaga i otyłość nie są elementem sine qua non PCOS, niemniej trudno je pominąć w postępowaniu z pacjentką. Sumując wszystkie wyżej wymienione objawy i zaburzenia nietrudno się domyślić, że PCOS potrafi dewastować samopoczucie psychiczne, stąd zaburzenia lękowe i depresyjne są istotnie częstsze w tej grupie chorych.

Jakie są czynniki ryzyka rozwoju zespołu policystycznych jajników (PCOS)?

Coraz więcej badań naukowych wskazuje, że zanieczyszczenia środowiska, takie jak metale ciężkie, środki owadobójcze i substancje chemiczne zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego przyczyniają się do rozwoju PCOS. Liczne dowody jednoznacznie podają szkodliwy wpływ palenia papierosów, w tym biernego, na ryzyko rozwoju choroby – kolejny argument „za” rzuceniem palenia. Naukowcy zgłębiający patogenezę zespołu policystycznych jajników wykazują negatywny wpływ nieodpowiedniego stylu życia – wysokokalorycznej, niezbilansowanej odżywczo diety oraz braku aktywności fizycznej – i to w wielu różnych mechanizmach, głównie poprzez zmianę mikrobioty jelitowej, wywoływanie przewlekłego stanu zapalnego, zwiększanie insulinooporności i produkcji androgenów.

>>> Przeczytaj też: Mikrobiota jelitowa, estrobolom i zaburzenia hormonalne u kobiet

Jakie badania są niezbędne przy podejrzeniu zespołu policystycznych jajników (PCOS)?

Jeżeli pacjentka dostrzega u siebie cechy kliniczne zespołu policystycznych jajników, pierwszym krokiem powinno być zgłoszenie się do specjalisty ginekologa, który po zebraniu wywiadu oraz przeprowadzeniu szczegółowego badania przedmiotowego (i zapewne także ultrasonograficznego) zleci odpowiednie oznaczenia hormonalne. Z uwagi na wspomniane wcześniej często współistniejące zespół metaboliczny i/lub insulinooporność ocena laboratoryjna niejednokrotnie jest rozszerzana o szereg badań pozwalających oszacować ryzyko sercowo-naczyniowe, gospodarkę węglowodanową czy funkcję wątroby i nerek. Do najczęściej oznaczanych należą lipidogram, test doustnego obciążenia glukozą (według wytycznych International PCOS Network obowiązkowy przy rozpoznaniu), ALAT, AspAT, kreatynina, mocznik i kwas moczowy; należy jednak pamiętać, że w indywidualnych przypadkach ocena może być w różnym zakresie rozszerzona.

Jakie są metody leczenia zespołu policystycznych jajników (PCOS)?

Jedną z podstaw leczenia, rekomendowaną przez zdecydowaną większość ekspertów, jest zmiana stylu życia – odpowiednia, zbilansowana dieta, aktywność fizyczna (co najmniej 250 minut tygodniowo o umiarkowanej intensywności lub 150 minut o dużej, najlepiej przez 2 nienastępujące po sobie dni w tygodniu) i porzucenie nałogów, co ma na celu poprawę zdrowia metabolicznego, w tym otyłości i profilu lipidowego. Jak dotąd nie ma farmakoterapii, która byłaby swoista dla PCOS, jednak rekomendacje towarzystw naukowych dopuszczają stosowanie dwuskładnikowej doustnej antykoncepcji (w leczeniu hirsutyzmu i/lub nieregularnych cykli miesiączkowych) i metforminy; inne leki są włączane w zależności od indywidualnych wskazań.

Podsumowanie

Zespół policystycznych jajników, z uwagi na złożoną patogenezę i patofizjologię wymaga rozpoznania w oparciu o dowody kliniczne, laboratoryjne i obrazowe. Postępowanie nie ogranicza się bynajmniej tylko do samego zespołu, ale i potencjalnych chorób współistniejących. Podstawą jest modyfikacja stylu życia, gdyż liczne problemy pacjentki nie zostaną rozwiązane wyłącznie przy pomocy farmakoterapii.

>>> Przeczytaj też: Równowaga hormonalna u kobiet

Piśmiennictwo

1. https://academic.oup.com/ejendo/article/189/2/G43/7242362?login=false
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10583117/
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3872139/
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8775814/
5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10047373/
6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9964744/