Gdy zdrowa dieta szkodzi: nadwrażliwość na salicylany

Spis treści

1. Czym są salicylany?
2. Reakcje na salicylany
3. Możliwości diagnostyczne nadwrażliwości na salicylany
4. Nadwrażliwość na salicylany – i co dalej?
5. Dieta aspirynowa
6. Czy nadwrażliwość na salicylany da się wyleczyć?
7. Przykładowy jadłospis na diecie aspirynowej

Wiesz doskonale, że świeże warzywa i owoce to podstawa zdrowej diety. Jednak, gdy starasz się jeść ich więcej, zaczynasz obserwować niepokojące objawy. Czujesz coraz większą frustrację – jak to możliwe, że im zdrowiej jem, tym gorzej się czuję? Paradoks ten może tłumaczyć fenomen nazywany nadwrażliwością na salicylany.

Czym są salicylany?

Salicylany to organiczne związki chemiczne, powszechnie występujące w świecie roślin. Główne źródła salicylanów w diecie to przyprawy, owoce i warzywa, a także kawa, herbata, napoje typu cola czy napoje alkoholowe. Salicylany znajdziemy również w wielu lekach o działaniu przeciwzapalnym, przeciwbólowym i przeciwzakrzepowym (m.in. w formie kwasu acetylosalicylowego, czyli aspiryny) oraz w niektórych kosmetykach.

Reakcje na salicylany

U zdecydowanej większości populacji spożycie salicylanów nie tylko nie prowadzi do żadnych negatywnych objawów, ale może mieć wręcz działanie prozdrowotne. Jednak u niektórych osób kontakt z salicylanami powoduje uporczywe objawy: pokrzywkę, zaczerwienienie skóry nasilenie astmy oskrzelowej, obrzęk naczynioruchowy, przewlekłe zapalenie zatok, powstawanie polipów nosa, objawy ze strony układu pokarmowego i inne. Tak właśnie objawia się nadwrażliwość na salicylany, która dotyczy ok. 0,6% polskiej populacji.

Warto zaznaczyć, że nadwrażliwość na salicylany występuje nawet 7 razy częściej u osób cierpiących na astmę oskrzelową niż u osób zdrowych (tzw. astma aspirynowa). Klasyczną postacią kliniczną jest „triada aspirynowa”, czyli równoległe wystąpienie nadwrażliwości na aspirynę, polipów nosa i astmy aspirynowej. Co więcej, nadwrażliwość ta częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn.

Objawy zazwyczaj występują w ciągu godziny po spożyciu salicylanów, choć mogą być także opóźnione (np. po spożyciu leków o opóźnionym uwalnianiu). Ich charakter może być bardzo różnorodny i obejmować skórę, układ oddechowy, pokarmowy czy nerwowy. Ze względu na powszechność występowania salicylanów w żywności, różnorodność objawów i brak wiarygodnych badań diagnostycznych, wykrycie nadwrażliwości na salicylany stanowi spore wyzwanie. 

Możliwości diagnostyczne nadwrażliwości na salicylany

Nadwrażliwość na salicylany nie jest klasyczną alergią, ale objawy nadwrażliwości mogą przypominać objawy alergiczne. Diagnostyka nadwrażliwości na salicylany zazwyczaj zaczyna się od dokładnego wywiadu z pacjentem, w celu wstępnego rozróżnienia reakcji alergicznych i niealergicznych. Na podstawie wywiadu lekarz decyduje o wykonaniu badań mających na celu wykluczenie alergii: oceny stężania przeciwciał IgE we krwi i testów skórnych. Niezwykle ważnym elementem diagnostyki nadwrażliwości na salicylany jest wykluczenie alergii IgE-zależnej na leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Dostępne są badania IgE swoistych dla aspiryny, paracetamolu czy innych leków z grupy NLPZ. Warto także zwrócić szczególną uwagę na alergie na pyłki roślin. Reakcje krzyżowe z pyłkami mogą prowadzić do objawów po spożyciu owoców, warzyw i przypraw, przez co na pierwszy rzut oka trudno odróżnić je od reakcji na salicylany.

Nadwrażliwość na salicylany bywa także mylona z nietolerancją histaminy. Wynika to z faktu, że obie przypadłości często objawiają się pokrzywką przy braku stwierdzonej alergii. Co więcej, spora grupa produktów spożywczych jest problematyczna zarówno u osób z nietolerancją histaminy, jak i nadwrażliwością na salicylany, np. pomidory, cytrusy, czerwone wino, przetwory mięsne czy ostre przyprawy. W celu odróżnienia jednej przypadłości od drugiej można wspomóc się badaniem enzymu DAO, który przy nietolerancji histaminy zazwyczaj jest obniżony. Jednak dokładny wywiad i prowadzenie dzienniczka żywieniowego to podstawa rozpoznania charakteru reakcji na pokarmy.

W przypadku podejrzenia nadwrażliwości na salicylany ostatecznym potwierdzeniem doustna próba prowokacji, uznawana za złoty standard diagnostyczny. Jednakże taka próba prowokacji musi być przeprowadzana w warunkach hospitalizacji lub pod intensywnym nadzorem lekarskim ze względu na możliwość wystąpienia reakcji zagrażającej życiu w trakcie jej wykonywania.

Nadwrażliwość na salicylany – i co dalej?

Osoby, u których stwierdzona została nadwrażliwość na salicylany, powinny przede wszystkim unikać stosowania leków z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), takich jak aspiryna, ibuprofen, naproksen, ketoprofen i diklofenak. Większość pacjentów dobrze toleruje paracetamol, choć zdarzają się wyjątki. U pacjentów z nadwrażliwością na salicylany warto także rozważyć wprowadzenie diety ograniczającej spożycie salicylanów z diety – czyli tzw. diety aspirynowej.

Dieta aspirynowa

Dieta aspirynowa polega przede wszystkim na ograniczeniu spożycia tych produktów roślinnych, które zawierają najwyższe ilości salicylanów. Uznaje się, że produkty zawierające więcej niż 0,5 mg salicylanów na 100 g powodują objawy u większości osób z nadwrażliwością na salicylany. Co więcej, reakcje mogą wystąpić także po spożyciu dodatków do żywności o strukturze podobnej do salicylanów – np. kwasu benzoesowego, tartrazyny czy czerwieni koszenilowej. Konieczne jest także unikanie spożywania niedojrzałych owoców – im bardziej dojrzały owoc, tym mniejsza zawartość salicylanów. Pokarmy po obróbce termicznej także zawierają mniej salicylanów niż produkty świeże lub suszone.

Warto podkreślić, że poziom tolerancji salicylanów jest bardzo indywidualny. Niektórzy pacjenci reagują tylko na główne źródła salicylanów (np. przyprawy czy owoce jagodowe), inni natomiast doświadczają reakcji także na ich dużo niższe dawki. Co więcej, poziom tolerancji u pacjenta może ulegać dynamicznym zmianom. Przykładowo, w stresujących sytuacjach wrażliwość na salicylany staje się wyższa. Z tego powodu strategia żywieniowa powinna być dopasowana do konkretnego przypadku. Musimy także pamiętać, że dieta aspirynowa jest bardzo restrykcyjna i zwiększa ryzyko powstania niedoborów pokarmowych. Dlatego też dieta aspirynowa powinna zostać zaplanowana przy wsparciu doświadczonego dietetyka, z uwzględnieniem indywidualnej tolerancji salicylanów.

Czy nadwrażliwość na salicylany da się wyleczyć?

Na to pytanie trudno odpowiedzieć jednoznacznie. Istnieją protokoły odczulania niskimi dawkami aspiryny, które są przeznaczone przede wszystkim dla pacjentów, którzy powinni stosować niskie dawki aspiryny w celu prewencji chorób układu wieńcowego. Zdarza się, że nadwrażliwość na salicylany spontanicznie znika – często w wyniku poprawy kondycji jelit i wątroby (salicylany są metabolizowane w wątrobie). Brakuje jednak jasnych wskazówek terapeutycznych, dlatego też obecnie najskuteczniejszą metodą kontroli objawów nadwrażliwości na salicylany jest unikanie ich spożycia.

Przykładowy jadłospis na diecie aspirynowej

Śniadanie:

Płatki owsiane gotowane na mleku z dodatkiem dojrzałej gruszki bez skórki i maku.

Drugie śniadanie:

Koktajl na bazie jogurtu greckiego, mango i orzechów nerkowca.

Obiad:

Pulpety drobiowe w sosie koperkowym, ziemniaki gotowane bez skórki, gotowana brukselka z odrobiną masła i bułki tartej.

Kolacja:

Kanapki z chleba pełnoziarnistego z pastą z fasoli, sałatą lodową i gotowanym jajkiem.