Salmonella – przyczyny zakażenia, objawy, leczenie, zapobieganie

Spis treści

1. Salmonella – charakterystyka
2. Salmonella – epidemiologia
3. Kliniczne postaci zakażenia Salmonella
4. Zakażenia Salmonella w Polsce
5. Salmonella – objawy zakażenia
6. Diagnostyka laboratoryjna w kierunku Salmonella
7. Salmonella – leczenie
8. Salmonella – profilaktyka

Bakterie z rodzaju Salmonella są, obok Escherichia coli, Shigella spp., i Campylobacter spp., jedną z głównych przyczyn bakteryjnych chorób biegunkowych na świecie. Mimo że większość zachorowań ma przebieg łagodny, czasami, zależnie od stanu pacjenta i serotypu Salmonella, zakażenie może zagrażać życiu.

Salmonella – charakterystyka

Bakterie z rodzaju Salmonella należą do wybiórczo beztlenowych pałeczek Gram-ujemnych. Zostały odkryte w 1885 roku przez amerykańskiego uczonego Theobalda Smitha i nazwane na cześć jego przełożonego Daniela. E. Salmona.

Rodzaj Salmonella jest najbardziej liczną grupą bakterii w obrębie rodziny Enterobacteriaceae. Aktualnie obowiązująca systematyka pałeczek Salmonella obejmuje dwa gatunki: Salmonella enterica i Salmonella bongori. Dalsze wewnątrzgatunkowe różnicowanie opiera się na cechach biochemicznych i serologicznych. Opisano ponad 2500 typów serologicznych Salmonella w oparciu o różnice w budowie antygenów O (somatycznych) i antygenów H (rzęskowych). Niektóre serotypy mogą posiadać również antygen Vi (powierzchniowy). Typowanie serologiczne (serotypowanie) jest ważnym etapem postępowania diagnostycznego.

Podstawą typowania pałeczek Salmonella jest schemat Whiteía–Kauffmanna-Le Minora uaktualniany i wydawany co kilka lat przez  Referencyjny Ośrodek Salmonella WHO w Paryżu.

W Polsce Krajowy Ośrodek Salmonella został powołany w 1957 roku i mieści się obecnie w strukturach  Zakładu Mikrobiologii Lekarskiej Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego.

Salmonella – epidemiologia

Pałeczki Salmonella są przyczyną zakażeń ludzi i zwierząt. Zachorowania na dur brzuszny występują głównie w krajach o niskim standardzie higieniczno-sanitarnym. Salmonellozy wywoływane przez szczepy niedurowe są jedną z głównych przyczyn zakażeń przewodu pokarmowego na całym świecie. W 2021 r. w krajach EU/EOG (Unia Europejska/Europejski Obszar Gospodarczy) zgłoszono 60 494 potwierdzonych laboratoryjnie przypadków salmonellozy, z czego 73 zakończyły się zgonem. Wskaźnik zgłaszania salmonellozy w UE/EOG wyniósł 16,6 przypadków na 100 000 mieszkańców. 

Rezerwuar drobnoustrojów: przewód pokarmowy zwierząt dzikich i hodowlanych, człowiek.

Źródło zakażenia: zwierzęta (szczepy odzwierzęce), ludzie w przypadku pałeczek duru brzusznego i duru rzekomego, rzadziej w przypadku pałeczek niedurowych

Dawka zakaźna: w przypadku Salmonella Typhi niska, w przypadku serotypów odzwierzęcych wysoka (10⁶– 10⁸ komórek bakterii). Zwiększoną podatność na salmonellozy posiadają osoby z grupy ryzyka: osoby z niedokwasotą żołądkową, z zaburzoną florą bakteryjną po antybiotykoterapii i z uszkodzoną barierą jelitową, skrajne grupy wiekowe, osoby z obniżoną odpornością.

Drogi szerzenia zakażenia:

• spożycie skażonej żywności pochodzenia zwierzęcego – jaja, drób, mleko, mięso,
• spożycie skażonej wody pitnej lub ze zbiorników otwartych zanieczyszczonych fekaliami,
• poprzez skażone sprzęty,
• bezpośredni kontakt z chorymi ludźmi lub zwierzętami (rzadko),
• drogą powietrzną (DPS, ZOL, szpitale) (rzadko).

Kliniczne postaci zakażenia Salmonella

Zakażenie pałeczkami Salmonella może prowadzić do:

• zapalenia żołądka i jelit,
• bakteriemii,
• duru brzusznego (durów rzekomych),
• bezobjawowego nosicielstwa.

Zakażenia Salmonella w Polsce

Rozpoznanie zakażenia Salmonella podlega w Polsce zgłoszeniu do sanepidu. Informacja o zgłoszonych przypadkach pojawia się w meldunkach epidemiologicznych na stronie NIZP PZH – PIB (Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy).

Salmonella – objawy zakażenia

• Zapalenie żołądka i jelit

Jest najczęstszą postacią salmonellozy. Po upływie 6-48 godzin od spożycia zanieczyszczonej żywności lub wody u zakażonego pojawiają się nudności, wymioty, biegunka. Często występuje także gorączka (39°C), skurcze brzucha, bóle mięśni i głowy. Stolce biegunkowe są zwykle niezbyt obfite, w niektórych przypadkach może wystąpić owrzodzenie jelita grubego i pojawienie się krwi w kale. Objawy utrzymują się 2-7 dni i ulegają zazwyczaj samoograniczeniu, gorączka ustępuje w ciągu 72 godzin.

• Bakteriemia

Pałeczki Salmonella mogą pokonać barierę jelitową i przedostać się do krwi, czego następstwem, szczególnie u osób z grupy ryzyka, może być bakteriemia. Przyczyną bakteriemii mogą być wszystkie pałeczki z rodzaju Salmonella, ale najczęściej występuje ona po zakażeniu wywołanym przez Salmonella Typhi, Salmonella Paratyphi i Salmonella Cholerasuis.

• Dur brzuszny

Okres wylęgania duru wynosi najczęściej 10-14 dni (1-4 tyg.). Choroba objawia się toksemią, bakteriemią i owrzodzeniami jelita cienkiego. W pierwszym tygodniu pojawiają się gorączka, złe samopoczucie, senność, osłabienie, dreszcze, ból brzucha, zaparcia. W drugim tygodniu dochodzi do bakteriemii, w czasie trwania której gorączka wzrasta i pojawiają się symptomy w postaci suchego kaszlu, obniżenia ciśnienia tętniczego, silnego bólu głowy, bezsenności, zamroczenia, charakterystycznej bladoróżowej wysypki na  brzuchu i w dolnej części klatki piersiowej. Powiększeniu ulega wątroba i śledziona, dochodzi do wystąpienia żółtaczki. Pod koniec drugiego tygodnia choroby lub na początku trzeciego pojawia się biegunka. W trzecim tygodniu u pacjenta mogą wystąpić zaburzenia świadomości, pobudzenie, bezsenność, odwodnienie. W czwartym tygodniu następuje powolne ustępowanie objawów i zdrowienie.

• Bezobjawowe nosicielstwo

Nosicielstwem u ludzi nazywamy stan, w którym u człowieka (po przechorowaniu choroby zakaźnej lub po bezobjawowym zakażeniu) drobnoustrój  jest obecny mimo braku objawów infekcji. Nosiciel może być bezpośrednio lub pośrednio źródłem zakażenia dla innych ludzi. Przewlekłe nosicielstwo pałeczek Salmonella Typhi i Paratyphi trwa ponad rok i dotyczy 1-5% osób, rezerwuarem bakterii jest woreczek żółciowy. Nosicielstwo serotypów odzwierzęcych trwa zazwyczaj ok. 5 tygodni (u dzieci do 5. r.ż. trwa średnio 7 tygodni), a przewlekłe nosicielstwo do 1 roku dotyczy mniej niż 1% ozdrowieńców.

Diagnostyka laboratoryjna w kierunku Salmonella

• Diagnostyka duru brzusznego

Diagnostyka laboratoryjna w kierunku duru brzusznego opiera się na hodowli i badaniach serologicznych. Badaniami pomocniczymi są morfologia, próby wątrobowe i badanie CRP.

Hodowla – ma na celu wykrycie i zidentyfikowanie pałeczek z rodzaju Salmonella.  Pełna identyfikacja obejmuje typowanie serologiczne wyhodowanego szczepu, które jest niezbędne dla potwierdzenia serotypu S.Typhi (dur brzuszny), S.Paratyphi A lub B lub C (dury rzekome). Z namnożonych bakterii wykonywany jest dodatkowo antybiogram (oznaczenie lekowrażliwości). Materiałem do badania jest krew, szpik, mocz, żółć, rzadziej kał.

Badania serologiczne – odczyn Widala (aglutynacja probówkowa). Materiałem do badania jest krew.

• Diagnostyka salmonelloz

Podstawowym materiałem do badania jest kał. Jeżeli doszło do infekcji poza układem pokarmowym, pobierane są również inne materiały odpowiednie do miejsca zakażenia. W celu wykrycia i identyfikacji drobnoustrojów materiał posiewany jest na  podłoża bakteriologiczne. Wyhodowane szczepy Salmonella typowane są do serotypu metodą aglutynacji szkiełkowej.

• Diagnostyka w kierunku nosicielstwa

Wykonywanie badań w kierunku nosicielstwa pałeczek Salmonella jest w Polsce uregulowane prawnie. W myśl przepisów (Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi) badaniom takim podlegają nosiciele, ozdrowieńcy oraz osoby, które były narażone na zakażenie przez styczność z osobami zakażonymi, chorymi lub materiałem zakaźnym. Badaniom w kierunku Salmonella podlegają również osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby oraz uczniowie, studenci i doktoranci kształcący się do wykonywania tego typu prac. Materiałem do badania jest kał. Zestawy do pobierania kału (3 x wymazówka + probówka z podłożem) wraz z instrukcją postępowania są dostępne w laboratoryjnym punkcie pobrań. Należy pobrać zgodnie z instrukcją 3 próbki kału przez 3 kolejne dni, po jednej każdego dnia i dostarczyć do laboratorium.

Salmonella – leczenie

W salmonellozach (zapalenie żołądka i jelit) stosowanie antybiotykoterapii nie jest zalecane, gdyż przyczynia się do wydłużenia nosicielstwa. Antybiotyki są podawane w przypadku zakażeń o etiologii Salmonella Typhi i Salmonella Paratyphi oraz zakażeń uogólnionych wywołanych przez inne serotypy.  Wybór antybiotyku powinien być dokonany w oparciu o wynik antybiogramu.

Salmonella – profilaktyka

Głównym źródłem zakażeń bakteriami z rodzaju Salmonella jest skażona żywność i woda. Najbardziej skutecznym sposobem zapobiegania infekcji jest w związku z tym:

• przestrzeganie higieny przygotowywania posiłków
• przestrzeganie zasad higieny osobistej
• przechowywanie szybko psującej się żywności w lodówce
• unikanie ponownego zamrażania żywności
• unikanie latem słabo schłodzonych lodów i kremów
• dokładne mycie surowych kiełków i jarzyn
• obróbka termiczna mięsa i jajek

>>> Przeczytaj też: Zakażenia i zatrucia pokarmowe w okresie letnim

Piśmiennictwo

1. M. Jagielski, Etiologia, obraz kliniczny i diagnostyka ostrych zakażeń i zarażeń przewodu pokarmowego oraz zatruć pokarmowych; Biblioteka Diagnosty Laboratoryjnego; Fundacja Pro Futura; Warszawa 2010
2. Patric R. Murray, K.S. Rozenthal, M.A.Pfaller –  Mikrobiologia wyd.VI Wrocław 2011
3. Salmonella (non-typhoidal) – https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/salmonella-(non-typhoidal) (dostęp 07.03.2024 r.)
4. Salmonellosis Annual Epidemiological Report for 2021; ECDC Surveillance Report
5. E.Kuchar Biegunki wywołane przez pałeczki Salmonella (salmonellozy) https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-bakteryjne/165083,biegunki-wywolane-przez-paleczki-salmonella-salmonellozy (dostęp 07.03.2024 r.)
6. P. Zaborowski, W.Rymer Dur brzuszny (gorączka jelitowa, zespół durowy) https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.3.6.?postlogin=  (dostęp 07.03.2024 r.)
7. Informacje o zachorowaniach na choroby zakaźne i zatruciach w Polsce w 2023 roku; Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH