Suplementacja – świadome budowanie odporności

Poniższy artykuł jest zapisem webinaru, który odbył się 21.10.2023 r.

Artykuł powstał na podstawie zapisu webinaru, w którym w roli eksperta wystąpiła dr Magdalena Obrzut. Jako farmaceutka wyjaśnia, czym jest odporność, czym może być suplementacja, jakie są jej pułapki i jak unikać najczęstszych błędów związanych z przyjmowaniem suplementów.

Czy naprawdę dobrze wybieramy suplementy?

Wielu z nas udaje się do apteki w poszukiwaniu najlepszych suplementów. Niestety, często wybory są podejmowane na podstawie niewłaściwych kryteriów. Doświadczenia z apteki oraz rozmowy z pacjentami ukazują, z jakimi problemami i wątpliwościami borykają się osoby szukające odpowiednich suplementów.
Istnieje nadzieja, że dzięki głębszemu zrozumieniu tematu uda się rozwiać kilka wątpliwości dotyczących suplementacji oraz tego, jakie produkty najczęściej wybierają osoby odwiedzające aptekę. Kluczowe jest zastanowienie się, czy ich wybory są rzeczywiście właściwe i czy mają one sens. Najpierw jednak wyjaśnijmy, co to jest odporność i jak jest związana z suplementacją.

Czym jest odporność?

Odporność jest niesamowitym układem, z którego pełnej precyzji i mechanizmów często nie zdajemy sobie sprawy. W skrócie, układ odpornościowy i odpowiedź immunologiczna to szereg reakcji, które chronią nas przed czynnikami uważanymi przez organizm za niebezpieczne, szkodliwe czy toksyczne.

Mamy dwa podstawowe typy odpowiedzi immunologicznej:

• Odpowiedź nieswoista (inaczej wrodzona) – jest to podstawowy sposób ochrony organizmu przed mikroorganizmami, toksynami, pasożytami, lekami, które mogą działać odwrotnie do zamierzonego, czy komórkami nowotworowymi.
• Odpowiedź swoista – skierowana przeciw konkretnym, precyzyjnie określonym makrocząsteczkom i prowadzi do wytworzenia przeciwciał.

Układ odpornościowy jest bardzo złożony, podobnie jak proces odpowiedzi immunologicznej. W organizmie znajduje się wiele typów komórek oraz naturalnych barier, takich jak skóra, drogi oddechowe czy błony śluzowe naszego organizmu. Te bariery, które można by nazwać mechanicznymi, chronią przed wnikaniem do organizmu potencjalnie szkodliwych czy toksycznych cząsteczek.

Odpowiedź swoista, inaczej nazywana odpowiedzią nabytą, rozwija się po kilku godzinach, a czasem po kilku dniach. Jest to odpowiedź bardzo precyzyjna, w której możemy wyróżnić dwa typy:

• Odpowiedź komórkowa: Skierowana jest przeciwko patogenom, które replikują i rosną wewnątrz komórki.
• Odpowiedź humoralna: Skierowana przeciwko tym, które działają poza komórką.

Rozumienie tych mechanizmów pozwala dostrzec, jak nasz organizm broni się przed zagrożeniami, które mogą mu zaszkodzić.

Antygen i przeciwciało – co to jest?

Współczesne dyskusje na temat zdrowia często obracają się wokół pojęć takich jak „antygen”, „przeciwciało” czy „pamięć immunologiczna”. Zrozumienie tych terminów jest kluczem do głębszego zrozumienia mechanizmów obronnych naszego organizmu.

Antygen to każda cząsteczka, związek czy mikroorganizm, który nasz organizm uzna za obcy. Co fascynujące, nasz organizm posiada zdolność selektywnego rozróżniania tego, co może być dla nas szkodliwe lub toksyczne, od tego, co może działać leczniczo. Ta selektywność jest kluczowym aspektem naszej odporności.

Przeciwciała to wysoce swoiste białka, które powstają w odpowiedzi na pojawienie się antygenu. Są one kluczowym elementem odpowiedzi immunologicznej naszego organizmu. Gdy nasz organizm napotka obcy antygen, przeciwciała są produkowane, aby go neutralizować.

Kolejnym ważnym pojęciem jest pamięć immunologiczna. To zdolność naszego organizmu do „zapamiętywania” wcześniejszych spotkań z obcymi cząsteczkami. Dzięki tej pamięci, w przyszłości nasz organizm jest lepiej przygotowany do walki z tymi samymi patogenami, zwiększając szanse na skuteczną obronę.

Te podstawowe pojęcia stanowią fundament dla dalszej dyskusji na temat funkcjonowania układu odpornościowego i mechanizmów obronnych naszego organizmu.

Czym jest suplementacja?

Suplementacja to pojęcie, które w ostatnich latach stało się bardzo popularne, zwłaszcza w kontekście budowania odporności. Ale czym dokładnie jest suplementacja? Jest to uzupełnianie niedoborów występujących w organizmie poprzez przyjmowanie specjalnych preparatów, zwanymi suplementami.

Czym różnią się leki i suplementy diety?

Poniżej przedstawiamy podstawowe różnice między lekami a suplementami.

1. Cel stosowania:
   • Leki: Mają na celu leczenie konkretnych jednostek chorobowych, profilaktykę czy diagnozowanie chorób.
   • Suplementy diety: Mają na celu uzupełnianie niedoborów wynikających z diety. Nie służą leczeniu chorób, a jedynie uzupełnianiu niedoborów.
2. Wskazania do stosowania:
   • Leki: Mają ściśle określone wskazania, które są zawarte w karcie charakterystyki produktu leczniczego, zatwierdzanej przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych.
   • Suplementy diety: Nie mają wskazań do stosowania. Informacje o nich są zawarte na opakowaniu, a nie w ulotce.
3. Bezpieczeństwo:
   • Leki: Ich bezpieczeństwo jest ściśle monitorowane przez Głównego Inspektora Farmaceutycznego, producentów oraz farmaceutów. W przypadku pojawienia się nieopisanych działań niepożądanych, farmaceuci mają obowiązek je zgłosić.
   • Suplementy diety: Nie zawierają informacji o działaniach niepożądanych czy interakcjach. Kontrolę nad nimi sprawuje jedynie sanepid.
4. Procedura wprowadzenia na rynek:
   • Leki: Proces jest skomplikowany i ściśle regulowany. Producent musi wykazać jakość, bezpieczeństwo i skuteczność leku.
   • Suplementy diety: Proces jest mniej skomplikowany. Wymagane jest zgłoszenie do sanepidu oraz przedstawienie projektu opakowania.

Wybierając preparaty dostępne bez recepty, warto mieć świadomość różnic między lekami a suplementami diety. Chociaż oba te produkty są dostępne w aptekach, mają różne cele i regulacje prawne. Warto więc dokładnie zastanowić się nad tym, czego potrzebujemy i co chcemy osiągnąć, zanim zdecydujemy się na konkretny produkt.

Czy możliwa jest poprawa odporności po tygodniu suplementacji?

Wielu pacjentów w aptekach zastanawia się, po jakim czasie po rozpoczęciu suplementacji można zaobserwować poprawę odporności. Chociaż wielu z nich chciałoby usłyszeć, że efekty będą widoczne już następnego dnia, rzeczywistość jest inna.

Nie ma możliwości, aby w ciągu jednego czy dwóch tygodni zaobserwować znaczącą różnicę w odporności dzięki suplementacji. Mówimy tutaj o wspomaganiu odporności, a nie o jej natychmiastowej poprawie. Budowanie odporności to proces, który trwa cały rok, a nie tylko w okresie jesienno-zimowym.

Kluczem do prawdziwej odporności jest przede wszystkim właściwie zbilansowana dieta. Wiele  niedoborów można wyrównać, wprowadzając do diety produkty bogate w niezbędne witaminy i pierwiastki. Ważna jest również odpowiednia kaloryczność diety. Chociaż większość ludzi kojarzy to z nadmiarem kalorii, niedobór kalorii jest równie szkodliwy dla naszej odporności.

Inne kluczowe czynniki wpływające na odporność to regularna aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu i odpoczynku oraz redukcja stresu. Chociaż w dzisiejszych czasach unikanie stresu wydaje się trudne, jest to jeden z głównych czynników wpływających na naszą odporność.

Krótko mówiąc, suplementy diety i inne preparaty dostępne w aptekach mogą być dodatkiem do zdrowego stylu życia, ale nie zastąpią podstawowych składników budowania odporności.

Typy preparatów wspomagających odporność dostępne w aptece

Apteki oferują różnorodne preparaty wspomagające odporność. W oparciu o klasyfikację „Pana Tabletki” z książki „Odporność”, możemy wyróżnić trzy główne kategorie:

• Witaminy, multiwitaminy i środki odżywcze: Wśród nich najbardziej znane w kontekście odporności to witamina C, D, E, tran bogaty w kwasy omega-3 oraz cynk.
• Środki mobilizujące układ odpornościowy: W tej kategorii dominują wyciągi roślinne, takie jak jeżówka purpurowa, znana z silnych właściwości wzmacniających odporność, bez czarny o działaniu przeciwzapalnym i przeciwwirusowym oraz czosnek, tradycyjnie stosowany do wzmocnienia odporności.
• Środki wzmacniające pamięć immunologiczną: Głównym przedstawicielem tej grupy są szczepionki, które imitują infekcję, umożliwiając organizmowi przygotowanie się do walki z danym patogenem w przyszłości.

Przy wyborze preparatów warto uwzględnić indywidualne potrzeby organizmu oraz konsultować się z lekarzem czy farmaceutą.

Witamina D a odporność – od czego zależy jej dawkowanie?

Witamina D wpływa na wiele układów w naszym ciele. W układzie odpornościowym stymuluje produkcję cytokin przeciwzapalnych i hamuje produkcję cytokin prozapalnych. Ponadto, witamina D pobudza produkcję katelicydyny, naturalnego antybiotyku w skórze, który działa przeciwbakteryjnie.

Coraz więcej osób zdaje sobie sprawę z jej znaczenia, nie tylko w kontekście zapobiegania krzywicy czy osteoporozie, ale także w kontekście wszechstronnego wpływu na zdrowie.

Należy jednak pamiętać, że istnieje różnica między profilaktyką a leczeniem niedoborów witaminy D. W profilaktyce stosuje się standardowe dawki, podczas gdy w leczeniu niedoborów dawka jest dostosowywana indywidualnie. Najlepszym sposobem na określenie poziomu tej witaminy jest oznaczenie stężenia witaminy D w organizmie za pomocą badań laboratoryjnych.

Jakie preparaty z witaminą D są dostępne w aptece?

W aptekach dostępne są różne preparaty witaminy D, sprzedawane zarówno jako leki, jak i suplementy diety. Najczęściej spotykana forma to cholekalcyferol (witamina D3), ale dla osób na diecie wegańskiej dostępny jest również ergokalcyferol, pochodzący z grzybów.

Dawki dostępne w preparatach bez recepty wahają się od 400 do 4000 j.m. Warto jednak uważać na dublowanie dawek, zwłaszcza jeśli bierzemy kilka różnych suplementów zawierających witaminę D, takich jak tran czy multiwitaminy.

Dlaczego, pomimo powszechności niedoborów, należy zrobić badanie poziomu witaminy D we krwi przed suplementacją?

Suplementacja witaminy D3 powinna być poprzedzona kontrolą jej stężenia we krwi. Chociaż wiele osób może zakładać, że ma niedobór witaminy D3, powinno się dokładnie określić głębokość tego niedoboru. Laboratoryjne badanie poziomu witaminy D3 pozwala na indywidualne dostosowanie dawki suplementacji.

Mimo że wiele osób może mieć niedobór witaminy D3, różne poziomy niedoboru wymagają różnych dawek suplementacji. Na przykład, osoba z poziomem witaminy D3 wynoszącym 15 będzie potrzebować innej dawki niż osoba z poziomem 25. Dlatego ważne jest, aby dokładnie znać swój poziom witaminy D3 przed rozpoczęciem suplementacji.

Osoby z optymalnym poziomem witaminy D3 (między 30 a 50) powinny również kontynuować suplementację w miesiącach zimowych, aby utrzymać odpowiedni poziom. Seniorzy i osoby z chorobami współistniejącymi powinny suplementować witaminę D przez cały rok, nawet jeśli ich poziom jest w normie.

W przypadku osób z bardzo niskim poziomem witaminy D3 standardowa dawka 1000-2000 jednostek może nie być wystarczająca. W takich przypadkach lekarz powinien dostosować dawkę indywidualnie, biorąc pod uwagę wiek, wagę i inne czynniki.

Podsumowując, badanie poziomu witaminy D3 jest niezbędne, aby skutecznie i bezpiecznie suplementować tę witaminę. Dzięki temu można uniknąć sytuacji, w której mimo suplementacji poziom witaminy D3 nadal jest niski.

Jaki jest prawidłowy poziom witaminy D we krwi i dlaczego nie warto go przekraczać?

Prawidłowy poziom witaminy D w organizmie wynosi między 30 a 50 nanogramów na mililitr surowicy krwi. Jest to zakres, w którym witamina D działa optymalnie na różne układy w naszym ciele, takie jak układ kostny, krwionośny i odpornościowy.

Dlaczego ten zakres jest uważany za optymalny? Badania wykazały, że przy poziomach witaminy D w zakresie 30-50 ng/ml wiele funkcji organizmu działa najefektywniej. Na przykład układ kostny korzysta z odpowiedniej mineralizacji, układ krwionośny funkcjonuje prawidłowo, a układ odpornościowy jest w stanie skutecznie bronić organizm przed infekcjami.

Przekroczenie poziomu 50 ng/ml nie przynosi dodatkowych korzyści dla zdrowia. Chociaż nie jest to szkodliwe, nie ma dowodów na to, że wyższe stężenia witaminy D przynoszą dodatkowe korzyści. Dlatego eksperci zalecają utrzymanie poziomu witaminy D w zakresie 30-50 ng/ml.

W przypadku osób z chorobami współistniejącymi lub innymi specyficznymi potrzebami zdrowotnymi poziom witaminy D może być zalecany bliżej górnej granicy zakresu, czyli 50 ng/ml. Jednak dla większości ludzi zakres 30-50 ng/ml jest optymalny dla zdrowia i funkcjonowania układu odpornościowego.

Jak się przygotować do badania witaminy D?

Przygotowanie do badania poziomu witaminy D w organizmie jest proste i nie wymaga specjalnych działań. Oto kilka kluczowych informacji na ten temat:

1. Rodzaj badania: Aby określić poziom witaminy D w organizmie, należy wykonać badanie o nazwie 25 OHD Total. Jest to badanie, które pokazuje stan magazynowy witaminy D w organizmie. Istnieje również droższe badanie 1-25 OHD, które mierzy czynną formę witaminy D, ale nie jest ono konieczne dla większości ludzi.
2. Czas badania: Można wykonać badanie o dowolnej porze dnia. Nie jest konieczne robienie tego rano ani na czczo.
3. Suplementacja: Jeśli aktualnie suplementujesz witaminę D, nie musisz jej odstawiać przed badaniem. Właściwie, jeśli chcesz zobaczyć, czy Twoja suplementacja jest skuteczna, powinieneś kontynuować jej przyjmowanie. Witamina D ma długi okres półtrwania w organizmie, więc odstawienie jej na krótko przed badaniem nie da rzeczywistego obrazu Twojego poziomu witaminy D.
4. Interakcje z lekami: Witamina D nie wchodzi w interakcje z innymi lekami, więc nie musisz odstawiać innych leków przed badaniem.
5. Kontrola: Jeśli zaczynasz suplementację witaminy D lub zmieniasz dawkę, warto skontrolować poziom witaminy D w organizmie po około 3 miesiącach. Dzięki temu dowiesz się, czy Twoja suplementacja jest skuteczna i czy dawka jest odpowiednia.

Kontrola poziomu witaminy D w organizmie jest ważna, nawet jeśli wiesz, że masz jej niedobór. Dzięki badaniu możesz dostosować dawkę suplementacji, aby była ona jak najbardziej skuteczna.

Czym jest tran, jak działa? Na co zwracać uwagę w aptece przy wyborze tranu?

Tran to olej pochodzący z wątroby dorsza atlantyckiego lub innych ryb z rodziny dorszowatych. Jest bogatym źródłem wielu składników odżywczych, które mają korzystny wpływ na zdrowie. Oto kilka kluczowych informacji na temat tranu:

1. Składniki odżywcze: Tran jest bogatym źródłem kwasów omega-3, witaminy D i witaminy A. Kwasy omega-3 są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego, mózgu i wzroku. Witamina D jest niezbędna dla zdrowych kości i zębów, a witamina A wspiera zdrowie skóry, wzroku i układu odpornościowego.
2. Działanie prozdrowotne: Tran ma wiele korzyści zdrowotnych, takich jak wspomaganie układu odpornościowego, modulowanie odpowiedzi zapalnej, wspieranie zdrowia serca i mózgu oraz poprawa zdrowia skóry i wzroku.
3. Wybór tranu w aptece: Przy wyborze tranu w aptece warto zwrócić uwagę na:
   • Pochodzenie: Upewnij się, że produkt pochodzi z wątroby dorsza atlantyckiego lub ryb z rodziny dorszowatych.
   • Zawartość witaminy D: Sprawdź, ile witaminy D zawiera produkt i dostosuj dawkę innych suplementów diety zawierających witaminę D.
   • Forma: Tran jest dostępny w formie płynnej i w kapsułkach. Wybierz formę, która jest dla Ciebie najbardziej odpowiednia.
   • Przechowywanie: Po otwarciu niektóre produkty trzeba przechowywać w lodówce, aby zapobiec ich psuciu się.
   • Barwa: Jasnożółty kolor tranu wskazuje na jego świeżość. Jeśli kolor zmienia się na ciemniejszy, może to świadczyć o zepsuciu produktu.
4. Alternatywy dla tranu: Istnieją alternatywne źródła kwasów omega-3, takie jak olej z wątroby rekina czy olej z alg. Mogą one być odpowiednie dla osób na diecie wegańskiej lub wegetariańskiej.
5. Lek czy suplement diety: W aptekach dostępne są zarówno suplementy diety zawierające tran, jak i leki. Leki w postaci tranu są dostępne tylko w formie kapsułek.

Tran jest cennym źródłem kwasów omega-3, witaminy D i witaminy A, które mają korzystny wpływ na zdrowie. Przy wyborze tranu w aptece warto zwrócić uwagę na jego pochodzenie, zawartość składników odżywczych, formę i sposób przechowywania.

Cynk i jego rola w budowaniu odporności.

Cynk jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, wpływając na działanie limfocytów T, które są kluczowym składnikiem odpowiedzi immunologicznej. Niedobór cynku może prowadzić do osłabienia odporności i zwiększonej podatności na infekcje.

Cynk ma również udokumentowane działanie antywirusowe, co czyni go ważnym składnikiem w walce z infekcjami wirusowymi. Zalecane dzienne spożycie cynku wynosi od 10 do 15 mg dla dorosłych. Jednak warto pamiętać, że nadmierne dawki cynku mogą być szkodliwe.

Cynk może wchodzić w interakcje z innymi składnikami. Na przykład witamina A może wspomagać przyswajanie cynku, podczas gdy wapń, żelazo, magnez, miedź, błonnik i alkohol mogą ograniczać jego wchłanianie. Dlatego ważne jest, aby zachować odpowiedni odstęp czasowy między przyjmowaniem tych substancji.

Cynk w aptece  – na co zwracać uwagę?

W aptekach dostępne są różne formy cynku, takie jak cytrynian, glukonian, asparaginian, chelat czy tlenek. Choć nie ma jednoznacznych badań wskazujących, która forma jest najlepiej przyswajalna, niektóre formy organiczne, takie jak chelat czy asparaginian, są często preferowane przez pacjentów.

Podczas wyboru preparatu z cynkiem w aptece warto zwrócić uwagę na formę, która jest najlepiej przyswajalna i dobrze tolerowana, dawkowanie, aby upewnić się, że jest odpowiednie dla Twoich potrzeb, oraz inne składniki, aby sprawdzić, czy preparat nie zawiera substancji, które mogą wchodzić w interakcje z cynkiem. Niektóre preparaty mogą również wymagać specjalnego przechowywania.

Czy suplementacja cynku również powinna być poprzedzona badaniem krwi? Poziom cynku u pacjentów ALAB laboratoria

Cynk jest pierwiastkiem śladowym, który odgrywa kluczową rolę w wielu funkcjach organizmu, w tym w funkcjonowaniu układu odpornościowego. Jednak jego nadmiar może być szkodliwy, a przewlekła toksyczność cynku może prowadzić do różnych problemów zdrowotnych, takich jak niedobór miedzi. Ponadto nadmierna suplementacja cynkiem może zakłócać przyswajanie innych ważnych minerałów, takich jak żelazo, fosfor czy wapń.

Podczas pandemii koronawirusa wiele osób zaczęło przyjmować suplementy cynku w nadziei na wzmocnienie odporności. Jednak należy pamiętać, że nadmierna suplementacja może prowadzić do toksyczności. Badania przeprowadzone w laboratoriach ALAB wykazały, że 44% pacjentów miało poziom cynku przekraczający wartości referencyjne.

Niektóre badania sugerują, że cynk może pomóc w walce z wirusami, w tym z koronawirusem. Jednak te badania były przeprowadzone in vitro i niekoniecznie odzwierciedlają efekty w ludzkim organizmie. Ponadto, choć niektóre badania wskazują, iż cynk może skracać czas trwania infekcji, inne badania nie potwierdzają tych wyników.

W związku z tym, przed podjęciem decyzji o suplementacji cynkiem, warto zastanowić się, czy naprawdę jej potrzebujesz. Jeśli nie jesteś pewien, możesz skonsultować się z lekarzem i zbadać poziom cynku w organizmie.

Warto również pamiętać, że cynk jest obecny w wielu produktach spożywczych, takich jak mięso, produkty zbożowe czy sery, więc jeśli masz zrównoważoną dietę, prawdopodobnie dostarczasz organizmowi wystarczającej ilości cynku.

Preparaty multiwitaminowe – czy warto? Czy nie są przeceniane?

Preparaty multiwitaminowe są popularne i często postrzegane jako „ubezpieczenie” dla naszego zdrowia, zwłaszcza w sytuacjach, gdy nasza dieta może nie dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Jednak warto zastanowić się nad kilkoma kwestiami przed sięgnięciem po takie preparaty.

Po pierwsze, czy rzeczywiście mamy niedobory witamin i minerałów, które chcemy uzupełnić? Często osoby sięgające po multiwitaminę nie mają dokładnej wiedzy na temat swojego stanu zdrowia i poziomu witamin w organizmie. Bez odpowiednich badań trudno jest określić, czy faktycznie potrzebujemy suplementacji.

Po drugie, wiele witamin i minerałów można dostarczyć organizmowi poprzez odpowiednio zbilansowaną dietę. Właściwe odżywianie dostarcza nie tylko witamin i minerałów, ale także błonnika, antyoksydantów i innych ważnych składników, których nie znajdziemy w tabletkach.

Po trzecie, nadmiar niektórych witamin i minerałów może być szkodliwy dla zdrowia. Przykładowo, nadmiar witaminy A może prowadzić do problemów z wątrobą, a nadmiar żelaza do problemów z sercem. Dlatego ważne jest, aby nie przekraczać zalecanych dawek i nie łączyć wielu suplementów bez konsultacji z lekarzem.

W kontekście dzieci należy też pamiętać, że ich potrzeby są inne niż dorosłych. Dzieci rosną i rozwijają się, więc ich potrzeby na witaminy i minerały mogą być wyższe. Jednak z drugiej strony, ich organizmy są bardziej wrażliwe na nadmiar. Dlatego zawsze warto skonsultować się z pediatrą przed podaniem dziecku jakiegokolwiek suplementu.

Podsumowując, preparaty multiwitaminowe mogą być pomocne w pewnych sytuacjach, ale nie zastąpią zbilansowanej diety i nie zawsze są konieczne. Zanim zdecydujemy się na suplementację, warto dokładnie zastanowić się nad swoimi potrzebami i skonsultować się z lekarzem.

Cukier w syropach multiwitaminowych

W syropach multiwitaminowych często występuje cukier, który pełni funkcję konserwującą, zapobiegającą rozwojowi bakterii i zepsuciu preparatu. Dodatkowo cukier maskuje nieprzyjemny smak niektórych składników. Farmakopea definiuje syrop jako postać leku o słodkim smaku i lepkiej konsystencji, zawierającą co najmniej 45% sacharozy.

Jednak przed sięgnięciem po syropy multiwitaminowe warto zastanowić się, czy faktycznie mamy niedobory witamin. Jeśli tak, warto rozważyć, czy syrop to najlepsza forma suplementacji, czy może lepiej wybrać osobne preparaty dla konkretnych niedoborów. Warto wiedzieć, że w aptekach dostępne są zarówno leki, jak i suplementy diety w postaci syropów multiwitaminowych, zwłaszcza dla dzieci.