Żywienie pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (WZJG)

Spis treści

1. Leczenie żywieniowe w trakcie hospitalizacji
2. Żywienie w okresie remisji wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (WZJG)
3. Zapotrzebowanie na energię i białko
4. Niedobory żelaza, witaminy D oraz wapnia
5. Podsumowanie

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) jest – jak sama nazwa wskazuje – zapaleniem błony śluzowej jelita, które może prowadzić do powstania owrzodzeń. Jest to choroba przewlekła charakteryzująca się naprzemiennie występującymi okresami zaostrzeń i remisji. W przypadku ciężkiego przebiegu pacjenci są hospitalizowani w celu wygojenia błony śluzowej (ustąpienia zmian zapalnych), natomiast leczenie podtrzymujące w trakcie remisji ma na celu zapobieganie nawrotom. Najważniejsze zagadnienia żywieniowe, z którymi warto się zapoznać po zdiagnozowaniu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (WZJG), zostały przedstawione poniżej.

Leczenie żywieniowe w trakcie hospitalizacji

Niedożywienie jest bardzo częstym powikłaniem choroby w przypadku ostrego rzutu, które może być spowodowane niedostatecznym odżywieniem doustnym (brakiem łaknienia), zwiększoną utratą substancji odżywczych (zaburzeniem wchłaniania i/lub trawienia) oraz zwiększonym zapotrzebowaniem na składniki odżywcze (zaostrzeniem choroby i nasilonym katabolizmem). Nieleczone niedożywienie pogarsza rokowanie oraz zwiększa ryzyko powikłań.

Wytyczne dotyczące leczenia żywieniowego pacjentów hospitalizowanych zostały opracowane przez Europejskie Towarzystwo Żywienia Klinicznego i Metabolizmu (ESPEN). W zależności od stanu pacjenta pierwszym krokiem w leczeniu żywieniowym może być zastosowanie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego (ang. food for special medical purposes, FSMP), która wspomaga normalną dietę, a przez to umożliwia zapewnienie odpowiedniej podaży energii, białka oraz składników odżywczych. Pacjenci mogą zostać również zakwalifikowani do żywienia dojelitowego (poprzez zgłębnik lub przetokę odżywczą), które jest stosowane najczęściej w przypadku szczególnie ciężkich zaostrzeń choroby lub w okresie okołooperacyjnym. Jeśli żywienie dojelitowe nie jest możliwe ze względu na brak dostępu do przewodu pokarmowego, ciężką biegunkę lub silne wymioty stosuje się żywienie pozajelitowe. Należy zaznaczyć, że decyzja o rozpoczęciu leczenia żywieniowego oraz wybór najlepszej drogi tej interwencji to złożony proces, który uwzględnia wiele czynników tj. możliwość doustnego przyjmowania pokarmów, kondycję przewodu pokarmowego oraz stan odżywienia chorego.

Żywienie w okresie remisji wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (WZJG)

Wskazówki żywieniowe dla chorych z NChZJ zostały wydane przez International Organization for the Study of Inflammatory Bowel Disease (IOIBD). Jak dotąd nie wykazano skuteczności działania którejkolwiek z diet (low-FODMAP, bezglutenowej, węglowodanowej itp.) w okresie remisji. Niemniej jednak wszyscy pacjenci w okresie remisji – zgodnie z zaleceniami ESPEN – powinni zostać objęci poradnictwem dietetycznym w celu zapobieżenia rozwoju niedożywienia i zadbania o stan odżywienia organizmu.

Ze względu na liczne indywidualne nietolerancje pokarmowe należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednie komponowanie diety, aby uniknąć niedoborów pokarmowych. Dieta bezglutenowa jest wskazana tylko u pacjentów z jednocześnie zdiagnozowaną chorobą trzewną, nietolerancją lub nadwrażliwością na gluten. Dieta low-FODMAP natomiast poprawia czynność przewodu pokarmowego tylko w przypadku współwystępowania u chorych z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (WZJG) również zespołu jelita drażliwego (kiedy objawy ze strony przewodu pokarmowego występują pomimo ustąpienia stanu zapalnego) i powinna być zastosowana tylko ze wskazań lekarskich. W przypadku nietolerancji laktozy pacjentom zaleca się dietę bezlaktozową (produkty mleczne bez laktozy), przyjmowanie enzymu laktazy do ewentualnego posiłku laktozowego lub wybieranie produktów roślinnych (jogurtów oraz napojów), jednocześnie dbając o odpowiednią podaż wapnia. W okresie remisji niekiedy włącza się pacjentom do diety (również po konsultacji z lekarzem prowadzącym) nasiona babki jajowatej, które mają udowodnione działanie w utrzymaniu remisji wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (WZJG).

Dość istotnym czynnikiem u pacjentów chorujących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) i jednocześnie otyłość jest normalizacja masy ciała. Leczenie otyłości powinno odbywać się w okresie remisji, ale ze względu na duże ryzyko niedoborów eksperci nie zalecają stosowania restrykcyjnych diet, a jako pierwszy krok w kierunku redukcji masy ciała rekomendują ujemny wydatek energetyczny, czyli aktywność fizyczną.

Zapotrzebowanie na energię i białko

W okresie zaostrzenia choroby zapotrzebowanie energetyczne jest większe i jest zależne m.in. od ciężkości choroby i ogólnego stanu. Zwiększa się również dzienną podaż białka do 1,2-1,5 g/kg mc. Większe zapotrzebowanie na białko wynika głównie ze zwiększonego ich katabolizmu, który towarzyszy zaostrzeniu, jak również zmniejszonego przyjmowania pokarmów, utraty składników odżywczych z przewodu pokarmowego oraz działań niepożądanych leków. Natomiast zapotrzebowanie na energię i białko w czasie remisji jest takie same jak u osób zdrowych. Dzienne zapotrzebowanie kilokaloryczne można obliczyć we współpracy z dietetykiem na podstawie m.in. analizy składu ciała oraz oszacowania dziennego wydatku energetycznego na podstawie zebranego wywiadu. Zapotrzebowanie na białko według Norm żywienia dla populacji polski opracowanych przez ekspertów Instytutu Żywności i Żywienia u osób zdrowych wynosi 0,9 g/kg m.c. na dobę, ale wartość ta jest również uzależniona od czynników tj. stan fizjologiczny, wiek czy uprawiana aktywność fizyczna i należałoby je obliczyć indywidualnie.

Niedobory żelaza, witaminy D oraz wapnia

Niedobory żelaza i witaminy D wymagają przyjmowania dodatkowych preparatów. Zapotrzebowanie na żelazo lekarz określa na podstawie masy ciała oraz stężeń hemoglobiny i ferrytyny. Jeśli chodzi o witaminę D, badania wykazały korzystny wpływ utrzymania odpowiedniego jej stężenia nie tylko w przypadku już zdiagnozowanego wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (WZJG), ale również w profilaktyce (częstości występowania) tej choroby. Dlatego tak ważne jest okresowe badanie stężenia 25-OH-D u wszystkich osób, również niedotkniętych chorobą. Inną dość istotną kwestią, którą warto mieć na uwadze, jest monitorowanie stężenia wapnia. Osteopenia oraz osteoporoza należą do najczęstszych powikłań pozajelitowych wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (WZJG), zwłaszcza u pacjentów z aktywną postacią WZJG oraz długą historią choroby. Zwiększone ryzyko tych chorób mają pacjenci z niedoborem witaminy D i wapnia, niedożywieniem, brakiem aktywności ruchowej, jak również pacjenci długotrwale leczeni steroidami. Badaniem pomocniczym w kierunku osteopenii i osteoporozy jest badanie densytometryczne metodą DEXA (Dual Energy X-Ray Absorptiometry) – wskazanie głównie u pacjentów znajdujących się w dużej grupie ryzyka. Według wytycznych Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii po zdiagnozowaniu którejkolwiek z tych chorób należy stosować preparaty wapnia oraz witaminę D w dawkach zalecanych przez lekarza, a w ramach profilaktyki złamań kości propaguje się aktywność fizyczną korzystnie wpływającą na układ kostny (współpracę z fizjoterapeutą).

Podsumowanie

Leczenie żywieniowe pacjentów z ostrym rzutem choroby obejmuje żywność specjalnego przeznaczenia medycznego, żywienie dojelitowe lub żywienie pozajelitowe (jeśli żywienie dojelitowe nie jest możliwe). W okresie zaostrzenia choroby pacjentom zwiększa się podaż energii oraz białka. W okresie remisji interwencje dietetyczne są zawsze dostosowane indywidualnie do pacjenta i uwzględniają regularne badania laboratoryjne w celu zadbania o stan odżywienia organizmu. W przypadku potwierdzonych laboratoryjnie niedoborów żelaza, witaminy D oraz wapnia pacjenci otrzymują dodatkowe preparaty w dawkach wskazanych przez lekarza.

Piśmiennictwo

1. Levine A., et al. Dietary Guidance From the International Organization for the Study of Inflammatory Bowel Diseases. Clin Gastroenterol Hepatol. 2020 May;18(6):1381-1392. doi: 10.1016/j.cgh.2020.01.046. Epub 2020 Feb 15. PMID: 32068150.
2. Niezgódka-Klósak A., Eder P.: Dieta w nieswoistych chorobach zapalnych jelit. Omówienie wskazówek International Organization for the Study of Inflammatory Bowel Disease 2020. Med. Prakt., 2021; 11: 58–65.
3. Bischoff S.C., et al. ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in inflammatory bowel disease. Clin Nutr. 2020 Mar;39(3):632-653. doi: 10.1016/j.clnu.2019.11.002. Epub 2020 Jan 13. PMID: 32029281.
4. Kłęk S., Żywienie kliniczne w nieswoistych chorobach zapalnych jelit. Podsumowanie wytycznych European Society of Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN). Med. Prakt., 2019; 12: 58–75.
5. Eder P., Guidelines for the management of ulcerative colitis. Recommendations of the Polish Society of Gastroenterology and the Polish National Consultant in Gastroenterology. Prz Gastroenterol. 2023;18(1):1-42. doi: 10.5114/pg.2023.125882. Epub 2023 Mar 15. Erratum in: Prz Gastroenterol. 2023;18(2):224. PMID: 37007752; PMCID: PMC10050986; Tłumaczenie: wytyczne-PL-WZJG-2023-wersja-do-druku.pdf (ptg-e.org.pl)
6. Jarosz M. (red), Normy żywienia człowieka dla populacji Polski, Warszawa, IŻŻ. NIZP-PZH, 2020.