Półpasiec (łac. herpes zoster) jest następstwem reaktywacji utajonego zakażenia wirusem ospy wietrznej i półpaśca (ang. varicella zoster virus, VZV, obecnie określany jako Human Herpesvirus-3 – HHV-3), jest to ten sam wirus, który przy pierwszym zakażeniu wywołuje ospę wietrzną. VZV po przebytym zakażeniu ospą wietrzną oczekuje na reaktywację w postaci latentnej w zwojach czuciowych, najczęściej Th3-L3 i lub w zwojach nerwów czaszkowych. Choroba może zatem wystąpić u wszystkich osób, które przebyły w przeszłości ospę wietrzną, niezależnie od tego, czy przebieg ospy wietrznej był łagodny, czy ciężki.
Do reaktywacji dochodzi zwykle kilkadziesiąt lat po pierwotnym zakażeniu lub w przypadku nawet przejściowego załamania odporności, niezależnie od przyczyny. Półpasiec charakteryzuje się wysypką pęcherzykową występującą po jednej stronie – najczęściej zlokalizowaną wzdłuż nerwów międzyżebrowych, czyli po jednej stronie tułowia – stąd pochodzi nazwa choroby „pół-pasiec”.
Zmianom skórnym niemal zawsze towarzyszy ból – silny, jednostronny (szczególnie u osób starszych).
Przed wystąpieniem zmian skórnych mogą się pojawić objawy zwiastunowe, takie jak ból w obrębie jednego dermatomu (czyli obszaru, na którym potem pojawią się zmiany skórne) – ciągły lub przerywany, częsty lub sporadyczny, piekący, kłujący, pulsujący, czasem wyzwalany głównie przez dotyk. Nieprzyjemne doznania w tej okolicy mogą mieć też postać świądu skóry lub uczucia mrowienia i innych parestezji (nieprzyjemnych wrażeń, takich jak pieczenie, drętwienie, kłucie). Ból i parestezje występują w dzień i w nocy i pojawiają się zwykle 3–4 dni przed wykwitami skórnymi. Czasem utrzymują się ponad tydzień po ustąpieniu zmian skórnych. Może również wystąpić stan podgorączkowy lub gorączka, gorsze samopoczucie, ból głowy podobnie jak w infekcjach wirusowych.
Ponad 90% ludzi dorosłych ma w sobie latentnego wirusa ospy wietrznej i jest zagrożonych półpaścem. Najczęściej występuje on u osób, które ukończyły 50 lat – ze względu na fizjologiczny proces starzenia się układu odpornościowego, ale może też pojawić się w każdym wieku, gdy odporność komórkowa ulegnie obniżeniu w wyniku choroby lub przebytej terapii (np. przyjmowania leków immunosupresyjnych).
Ponieważ właściwie cała populacja polska po 40. roku życia przebyła ospę wietrzną, w praktyce wszystkie osoby starsze są narażone na ryzyko półpaśca.
Półpasiec – czynniki ryzyka zachorowania
Czynniki ryzyka rozwoju półpaśca:
- wiek ponad 65 lat, zwłaszcza osoby w 8. i 9. dekadzie życia,
- nowotwory złośliwe,
- leczenie immunosupresyjne (glikokortykosteroidy, leki podawane po przeszczepieniu narządów),
- leczenie statynami,
- cukrzyca,
- zakażenia HIV i inne przyczyny znacznego upośledzenia odporności komórkowej.
Możliwe postacie kliniczne półpaśca:
- półpasiec oczny,
- półpasiec uszny,
- półpasiec krwotoczny (przebiegający z wylewami do skóry),
- półpasiec zgorzelinowy( dochodzi do rozpadu zmian skórnych z pozostawieniem zgorzelinowych owrzodzeń),
- półpasiec rozsiany (uogólniony).
Około 10-25% przypadków półpaśca zajmuje gałąź oczną nerwu trójdzielnego – półpasiec oczny. Może on stanowić przyczynę wielu powikłań w obrębie oka.
Półpasiec może również powodować różnorodne powikłania neurologiczne, gdy zakażenie rozprzestrzeni się do OUN:
- zapalenie mózgu,
- półpasiec uszny – zespół Ramsaya-Hunta,
- porażenie Bella,
- zespół Elsberga (radikulopatia krzyżowa związana z aseptycznym zapaleniem opon mózgowych),
- zawał mózgu związany z ziarniakowym zapaleniem naczyń,
- aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
- zapalenie rdzenia,
- zespół Guillaina-Barrego.
Półpasiec – możliwe powikłania
Jednym z najczęściej występujących powikłań półpaśca i najbardziej dolegliwym jest neuralgia popółpaścowa (postherpetic neuralgia, PHN). Ryzyko rozwoju neuralgii popółpaścowej (PHN) u pacjentów z półpaścem waha się od 5% do ponad 30%. Z tego powodu chorzy na półpasiec w zaawansowanym wieku mogą wymagać przyjęcia do szpitala w celu leczenia neuralgii. Pacjenci cierpiący na neuralgię odczuwają silne bóle przez dłuższy czas – do kilkunastu miesięcy, a nawet kilku lat. Ból związany z neuralgią popółpaścową może być bardzo nasilony i prowadzić do znacznego obniżenia jakości życia i zaburzeń funkcjonowania. Może towarzyszyć mu również świąd. Chociaż bóle u większości pacjentów zwykle ustępują w ciągu od kilku tygodni do miesięcy, u niektórych osób mogą utrzymywać się przez wiele lat.
Półpasiec wiąże się również ze zwiększonym ryzykiem powikłań mózgowo-naczyniowych (waskulopatia), jest potwierdzonym czynnikiem podwyższonego ryzyka udaru szczególnie niedługo po zakażeniu (w pierwszym miesiącu po chorobie).
W Stanach Zjednoczonych neuralgia popółpaścowa (PHN) jest wymieniana jako 5. pod względem częstości przyczyna samobójstw wśród osób w starszym wieku.
Im chory jest starszy, tym powikłania są częstsze i mają cięższy przebieg.
Do możliwych trwałych następstw półpaśca należą:
- zaburzenia słuchu (jednostronny ubytek słuchu),
- pogorszenie ostrości widzenia lub utrata wzroku związana z bliznowaceniem rogówki,
- porażenia nerwów czaszkowych i obwodowych,
- powikłania neurologiczne po zapaleniu mózgu,
- zgon.
W Stanach Zjednoczonych około 100 zgonów rocznie przypisuje się półpaścowi jako przyczynie podstawowej. Niemal wszystkie zgony występują wśród osób w podeszłym wieku lub z zaburzoną odpornością. Przyjmując dla Polski wskaźnik śmiertelności zbliżony do amerykańskiego, można oszacować liczbę zgonów w następstwie półpaśca na kilkanaście rocznie.
Współcześnie możemy zapobiegać półpaścowi i jego powikłaniom za pomocą szczepień.
Szczepienie przeciw półpaścowi
W Polsce dostępna jest szczepionka rekombinowana – Shingerix.
Jest to rekombinowana szczepionka podjednostkowa zawierająca glikoproteinę E VZV z adiuwantem AS01B. Glikoproteina E VZV została wybrana jako antygen szczepionkowy, ponieważ jest niezbędna do replikacji wirusa i rozprzestrzeniania się z komórki do komórki oraz stanowi główny cel odpowiedzi odpornościowej przeciwko VZV. Antygen został połączony z adiuwantem, ponieważ system ten silnie promuje limfocyty T CD4+i humoralną odpowiedź odpornościową przeciwko rekombinantom białka antygenowego.
Skuteczność tej szczepionki przeciwko półpaścowi u osób w wieku >=50 lat wynosi 91,5%, a u osób >=70 lat – 88.8%.
Najczęściej zgłaszanymi dzianiami niepożądanymi były: ból w miejscu wstrzyknięcia, bóle mięśni, zmęczenie i ból głowy. Większość reakcji zarówno miejscowych, jak i ogólnoustrojowych miała nasilenie łagodne do umiarkowanego i charakter krótkotrwały. Szczepionka może być podawana również pacjentom powyżej 18. roku życia obciążonym zwiększonym ryzykiem zachorowania na półpasiec (między innymi z immunosupresją).
Podsumowanie
W praktyce półpasiec jest chorobą ludzi dorosłych, przy czym około połowy wszystkich przypadków półpaśca występuje po 60. roku życia. Starzenie się oraz choroby wiążące się z upośledzeniem odporności istotnie zwiększają ryzyko półpaśca. Zazwyczaj dochodzi do rozwoju jednego epizodu półpaśca w życiu. W rzadkich przypadkach, szczególnie przy obecności czynników sprzyjających, półpasiec może wystąpić dwa i więcej razy.
Ryzyko półpaśca można ograniczyć dzięki szczepieniu. Dysponujemy skuteczną inaktywowaną (zabitą) szczepionką przeciw półpaścowi, którą można podawać chorym przewlekle, w tym również z upośledzoną odpornością.
Szczepienie przeciw półpaścowi jest elementem zdrowego starzenia się i opieki nad pacjentami z chorobami zwiększającymi ryzyko jego wystąpienia (m.in. niedoborem pierwotnym lub wtórnym odporności komórkowej, z przewlekłymi chorobami serca, płuc lub wątroby, cukrzycą, chorobami autoimmunizacyjnymi).
Polscy eksperci Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, zalecają szczepienia przeciwko półpaścowi wszystkim osobom >50 lat oraz dorosłym pacjentom z grup ryzyka półpaśca w tym również leczonym immunosupresyjnie.
Piśmiennictwo:
- P. Albrecht, P. Goryński: Zagrożenie półpaścem i jego powikłaniami w Polsce wobec możliwości zapobiegania drogą szczepień., Terapia Nr4/2023
- E. Kuchar: Szczepienia dorosłych- priorytety się zmieniają. Debata specjalistów, VIII Ogólnopolska Konferencja Chorób Cywilizacyjnych PACC. Warszwaa 17-18 listopada 2023.
