HIV – wczesna diagnoza i podjęcie leczenia daje szansę na normalne życie

Spis treści

1. HIV vs AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności)
2. Wirus HIV
3. HIV w Polsce
4. Drogi zakażenia HIV
5. Ryzyko zakażenia HIV
6. Fazy zakażenia HIV
7. Rozpoznanie zakażenia HIV
8. Diagnostyka laboratoryjna w kierunku HIV
9. Testy molekularne
10. Zakażenie HIV – leczenie
11. Profilaktyka HIV

Zakażenia wirusem HIV (ludzkim wirusem niedoboru odporności, human immunodeficiency virus) stanowią globalny problem zdrowia  publicznego. Szacuje się, że w 2022 roku liczba osób zakażonych wirusem HIV na świecie wynosiła blisko 40 mln, z czego 1,3 mln stanowiły nowo zdiagnozowane przypadki. W tym samym roku zmarło z powodu infekcji HIV 630 tys. osób. Mimo że nie istnieje lek, który całkowicie eliminuje wirusa z organizmu, jak najbardziej możliwe jest prowadzenie przez osoby zakażone HIV długiego i normalnego życia dzięki dostępowi do skutecznej profilaktyki, diagnostyki, leczenia i opieki.

HIV vs AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności)

Tematyka zakażeń wirusem HIV budzi niepokój od lat 80-tych ubiegłego stulecia, nadal jednak niektórzy błędnie stawiają znak równości między pojęciami HIV i AIDS.

Należy pamiętać, że:

• HIV (ang. human immunodeficiency virus) – jest to ludzki wirus niedoboru (upośledzenia) odporności, który atakuje układ odpornościowy człowieka.
• AIDS (ang. acquired immunodeficiency syndrome) – to zespół nabytego niedoboru odporności, który jest najbardziej zaawansowanym stadium nieleczonego zakażenia HIV.

Wirus HIV

Ludzki wirus niedoboru (upośledzenia) odporności należy do rodziny retrowirusów. Cząsteczka wirusa składa się z materiału genetycznego w postaci kwasu rybonukleinowy (RNA), białkowego kapsydu i otoczki lipoproteinowej. Istnieją dwa typy wirusa HIV: HIV-1 i HIV-2, które dzielą się dalej na grupy i podgrupy. Wirus HIV-1 jest przyczyną zachorowań w krajach rozwiniętych Europy, Ameryki i Azji. Wirus HIV-2 jest mniej patogenny i występuje głównie endemicznie w Afryce Zachodniej.

HIV atakuje komórki układu odpornościowego posiadające na powierzchni receptory CD4. Do takich komórek należą limfocyty T pomocnicze, monocyty, makrofagi i komórki dendrytyczne występujące w krwi, szpiku kostnym, przewodzie pokarmowym i ośrodkowym układzie nerwowym. Zakażenie prowadzi do zmniejszania liczby leukocytów oraz namnażania wirusa.

HIV w Polsce

Aktualne dane epidemiologiczne dotyczące HIV (ludzkiego wirusa niedoboru odporności) i AIDS (zespołu nabytego niedoboru odporności) w Polsce, podawane przez Krajowe Centrum ds. AIDS, odnoszą się do okresu od początku epidemii (1985 r.) do 30 listopada 2022 r. Zgodnie z prezentowanymi danymi:

• 29 676  jest zakażonych wirusem HIV (zarejestrowanych),
• 3 979 ma AIDS,
• 1 465 chorych zmarło.

W 2022 r. zarejestrowano 2380 przypadków zakażenia wirusem HIV, czyli o ok. 90% więcej niż w roku 2021, kiedy zarejestrowano 1248 przypadków (dane GIS).

Ze względu na niedoskonałość systemu nadzoru epidemiologicznego, faktyczna liczba zarażonych może być znacznie większa. Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (2023), system nadzoru nad zakażeniami HIV powinien zostać poprawiony i ujednolicony, ponieważ zbyt duża liczba osób późno zdiagnozowanych w kierunku HIV jest przyczyną nowych zakażeń oraz zwiększenia prawdopodobieństwa rozwinięcia AIDS.

Drogi zakażenia HIV

Do zakażenia wirusem HIV dochodzi poprzez:

• krew,
• kontakty seksualne (nasienie, wydzielina z pochwy),
• od zakażonej matki w trakcie ciąży, porodu, karmienia piersią.

Ryzyko zakażenia HIV

Do zakażenia wirusem HIV może dojść w trakcie ryzykownych zachowań. Prawdopodobieństwo infekcji powiązane jest z rodzajem kontaktu z osobą/materiałem zakażonym.

Fazy zakażenia HIV

Przebieg naturalnego (nieleczonego) zakażenia wirusem HIV obejmuje kilka stadiów.

• Ostra choroba retrowirusowa – objawy pojawiają się po upływie 1-8 tyg. (zazwyczaj 2-4 tyg.) od zakażenia. Symptomy przypominają grypę. Mogą wystąpić: gorączka, nudności, ból gardła, ból głowy, biegunka, wysypka na twarzy, rękach, stopach i tułowiu, powiększenie węzłów chłonnych, powiększenie wątroby i śledziony bóle mięśniowo-stawowe. Objawy mogą mieć różny stopień nasilenia.

• Stadium bezobjawowe – nie występują żadne objawy. U osób nieleczonych trwa 1,5- 15 lat.

• Przetrwała uogólniona limfadenopatia – trwa ponad 3 miesiące. Charakterystyczne dla stadium jest powiększenie węzłów chłonnych (ponad 1 cm) w co najmniej dwóch okolicach poza pachwinami. Może towarzyszyć temu ból głowy, zmęczenie, częste zakażenia układu pokarmowego, oddechowego i skóry.

• Stadium objawowe – z powodu znacznie obniżonej odporności dochodzi do częstych infekcji, w tym infekcji drobnoustrojami oportunistycznymi. Pojawiają się: półpasiec i inne infekcje skóry i błon śluzowych (kandydoza, bakteryjna angiomatoza, zakażenia wirusami EBV, HPV). Występują także: gorączka, przewlekła biegunka, zapalenie narządów miednicy mniejszej, listerioza, neuropatia obwodowa.

• Pełnoobjawowy AIDS – zespół nabytego niedoboru odporności jest ostatnim stadium zakażenia wirusem HIV. Pojawiają się choroby wskaźnikowe, do których należą między innymi:
  • zakażenia oportunistyczne (np. gruźlica i inne mykobakteriozy, kandydoza przełyku, oskrzeli, tchawicy lub płuc, zapalenie płuc wywołane przez Pneumocystis jiroveci, kryptokokoza pozapłucna i inne),
  • nowotwory (np.mięsak Kaposiego, chłoniak Burkitta),
  • zespoły chorobowe (np. encefalopatia).

Rozpoznanie zakażenia HIV

Rozpoznania zakażenia HIV dokonuje lekarz w oparciu o wyniki wiarygodnych testów laboratoryjnych. Diagnostyka obejmuje wykonanie testów przesiewowych i testu genetycznego lub serologicznego o dużej specyficzności (m.in. LIA lub Western-blot).

Diagnostyka laboratoryjna w kierunku HIV

Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (2023):

1. W badaniach przesiewowych zaleca się stosowanie testów serologicznych IV generacji, które umożliwiają wykrycie antygenu p24 HIV (typowo po 2 tygodniach od zakażenia) oraz przeciwciał anty-HIV (po 4-12 tygodniach od zakażenia). Testy serologiczne powinny różnicować zakażenie HIV-1 i HIV-2.
2. Ujemny wynik testu przesiewowego IV generacji po 6 tygodniach od ekspozycji pozwala zakończyć diagnostykę. W przypadku stosowania profilaktyki poekspozycyjnej (PEP) lub  przedekspozycyjnej (PrEP) zakończenie diagnostyki następuje po 6-8 tygodniach od końca przyjmowania leków.
3. Do weryfikacji dodatnich wyników badań serologicznych zaleca się korzystanie z testów molekularnych.

Testy molekularne

Rutynowa diagnostyka w Polsce dotyczy zakażeń wirusem HIV-1. Aktualne rekomendacje nie obejmują diagnostyki genetycznej zakażeń HIV-2.

Diagnostyka molekularna zakażeń HIV-1 obejmuje testy:

• jakościowe – do wykrywanie wirusowego RNA,
• ilościowe – dla pomiaru wiremii.

Do oznaczeń zalecane jest stosowanie techniki Real-Time – PCR.

Badania jakościowe mają zastosowanie:

• dla potwierdzenia dodatnich wyników badań przesiewowych,
• po ekspozycji,
• u pacjentów z niedoborami odporności (opóźnione pojawianie przeciwciał),
• u noworodków i niemowląt matek HIV-dodatnich.

Badania ilościowe zaleca się u pacjentów:

• z nowo wykrytym zakażeniem przed rozpoczęciem leczenia,
• nieleczonych (monitorowanie przebiegu zakażenia),
• leczonych (dla oceny skuteczności terapii).

Dodatkowo badania molekularne umożliwiają oznaczenie oporności wirusa na leki, subtypu i tropizmu.

Zakażenie HIV – leczenie

Każda osoba, u której zdiagnozowano zakażenie HIV wymaga terapii antyretrowirusowej. Mimo że w chwili obecnej nie ma leku, który pozwala na całkowite wyleczenie, aktualnie zalecane schematy skojarzonej terapii przeciwwirusowej skutecznie spowalniają namnażanie wirusa. Dzięki jak najwcześniejszemu rozpoznaniu choroby i szybkiemu rozpoczęciu przyjmowania leków zakażony HIV ma szansę na długie i normalne życie. Niezwykle istotna jest samodyscyplina w regularnym przyjmowaniu leków, monitorowaniu liczby limfocytów T CD4 we krwi oraz poziomu wiremii, ponieważ terapia trwa do końca życia.

Profilaktyka HIV

Podstawową ochroną przed zakażeniem wirusem HIV jest unikanie ryzykownych zachowań, które zwiększają prawdopodobieństwo infekcji.

Profilaktyce sprzyjają:

• stosowanie prezerwatyw
• stały partner
• wykonywanie badań przesiewowych w kierunku HIV i innych chorób przenoszonych drogą płciową
• unikanie używania wspólnych igieł i strzykawek
• unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych
• podawanie leków antyretrowirusowych osobom niezakażonym HIV w celu zmniejszenia ryzyka nabycia zakażenia jako:

profilaktykę przedekspozycyjną

Dotyczy osób:

• mających kontakty seksualne bez prezerwatywy z osobami potencjalnie zakażonymi HIV
• po stosowaniu profilaktyki poekspozycyjnej w ciągu ostatniego roku,
• po chorobie przenoszonej drogą płciową w ciągu ostatniego roku,
• mających kontakty seksualne pod wpływem substancji psychoaktywnych,
• używających narkotyków dożylnie,
• świadczących usługi seksualne.

profilaktykę poekspozycyjną

Dotyczy osób:

• po narażeniu na materiał zakaźny (ekspozycja zawodowa – zakłucie, zachlapanie błon śluzowych, uszkodzonej skóry),
• po ekspozycji seksualnej (nie dotyczy osób stosujących profilaktykę przedekspozycyjną),
• dzielących się sprzętem iniekcyjnym lub innymi akcesoriami, które miały kontakt z krwią.

Piśmiennictwo

1. M.Parczewski, M.Witak-Jędra, B.Aksak-Wąs; Zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV; Zalecenia PTN AIDS 2023
2. B.Wojtyniak, P.Goryński; Sytuacja zdrowotna ludności polski i jej uwarunkowania 2022;  Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH– Państwowy Instytut Badawczy; Warszawa 2022
3. Krajowe Centrum ds. AIDS Agenda Ministra Zdrowia
4. https://aids.gov.pl/hiv_aids/450-2-2/?cn-reloaded=1 (dostęp 05.11.2023 r.)
5. Parfieniuk-Kowerda; Wirus HIV: przyczyny zakażenia, objawy i leczenie; Medycyna praktyczna dla pacjentów
6. https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/HIV-AIDS/158254,zakazenie-hiv (dostęp 05.11.2023 r.)
7. J. D. Kowalska; Profilaktyka zakażenia HIV – ciąża, poród, karmienie piersią; Konferencja Naukowo-Szkoleniowa ”Zakażenia w ginekologii, położnictwie, neonatologii i pediatrii” 23 września 2023 r. Warszawa