Żywienie w osteoporozie

Spis treści

1. Czym jest osteoporoza? Rodzaje osteoporozy
2. Czynniki ryzyka złamań w przebiegu osteoporozy
3. Rozpoznanie i leczenie osteoporozy
4. Zalecenia żywieniowe w osteoporozie – dieta w osteoporozie
   • Składniki pokarmowe wpływające na przyswajanie wapnia
   • Używki a osteoporoza

Czym jest osteoporoza? Rodzaje osteoporozy

Definicja osteoporozy wg National Institute of Health USA.

Osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, która charakteryzuje się wzrastającym ryzykiem złamań kości w następstwie malejącej odporności mechanicznej. Odporność mechaniczna kości zależy od ich gęstości mineralnej i budowy tkanki kostnej. W przebiegu osteoporozy występuje mała masa kości oraz upośledzona mikroarchitektura tkanki kostnej. Do głównych objawów osteoporozy należą złamania kości, których ryzyko wzrasta z wiekiem. Za jawną osteoporozę uważa się stan, w którym oprócz potwierdzonej densytometrycznie osteoporozy wystąpiło jedno lub więcej złamań związanych z małą gęstością mineralną kości.

Według WHO osteoporoza jest chorobą szkieletu charakteryzującą się upośledzoną wytrzymałością kości, co powoduje zwiększone ryzyko złamania.

Osteoporoza należy do najczęstszych chorób społeczeństwa, wśród osób po 50. roku życia dotyczy 30% kobiet i 8% mężczyzn. Szacuje się, że obecnie w Polsce jest ponad 2 mln chorych, a leczy się mniej niż 10%. Starzenie się społeczeństwa spowoduje, że liczba chorych będzie wzrastać. Problemem związanym z osteoporozą są złamania, szczególnie złamanie bliższego końca kości udowej (b.k.k.u.) zwane potocznie złamaniem szyjki kości udowej, po którym w ciągu roku na świecie umiera 20% kobiet i 30% mężczyzn, a w Polsce odsetek zgonów jest jeszcze wyższy.

Rodzaje osteoporozy – osteoporozę możemy podzielić na różne typy, uwzględniając etiologię, wiek oraz przebieg choroby, najczęściej występuje:

1. osteoporoza inwolucyjna – dzielimy ja na osteoporozę pomenopauzalną i starczą,
2. osteoporoza charakteryzująca się tempem obrotu kostnego:
   • utrata masy kostnej z szybkością powyżej 3,5% rocznie – najczęściej dotyczy kobiet w pierwszych latach po menopauzie, pacjentów przewlekle leczonych steroidami oraz chorych w przebiegu jałowej martwicy kości,
   • osteoporoza z wolnym obrotem kostnym, tu utrata masy kostnej jest wolniejsza poniżej 3,5% rocznie – występuje zazwyczaj u chorych w wieku podeszłym, cukrzyków czy z niewielkimi zaburzeniami hormonalnymi.

>>> Przeczytaj też: Menopauza – ważny okres w życiu kobiety

Czynniki ryzyka złamań w przebiegu osteoporozy

Występuje wiele czynników ryzyka rozwoju osteoporozy, wynikają one z aktualnego stanu zdrowia, współistniejących chorób, stosowanych leków czy uwarunkowań rodzinnych.

Do czynników ryzyka złamań zaliczamy:

1. wiek – kobiety >65 r.ż. oraz mężczyźni >70 r.ż.
2. przebyte złamania niskoenergetyczne (złamanie związane z upadkami z wysokości własnej lub jako następstwo niewielkich urazów tu w momencie urazu energia niezbędna do złamania kości ma małą wartość),
3. niedożywienie BMI <18kg/m2
4. złamanie osteoporotyczne bliższego odcinka kości udowej u rodziców,
5. palenie tytoniu obecnie, 
6. leczenie glikokortykosteroidami obecnie lub w przeszłości,
7. naturalną menopauzę <45 r.ż.

Rozpoznanie i leczenie osteoporozy

Osteoporoza przez wiele lat przebiega subklinicznie, nie daje żadnych objawów ostrzegawczych, a złamanie jest często pierwszym jej objawem, dlatego określa się ją mianem „cichego złodzieja kości”. Najczęstszą postacią choroby jest osteoporoza pomenopauzalna, w której zasadniczą rolę odgrywa spadek poziomu estrogenów. Rzadszą postacią jest osteoporoza wtórna, która może wystąpić w przebiegu innych schorzeń, takich jak cukrzyca, nadczynność przytarczyc, tarczycy, kory nadnerczy, a także w następstwie leczenia glikokortykosteroidami, lekami immunosupresyjnymi, przeciwpadaczkowymi oraz zmniejszającymi krzepliwość krwi.

Pierwsze złamanie u chorych na osteoporozę jest tak zwanym złamaniem niskoenergetycznym, które następuje wskutek upadku z wysokości własnej. Niestety wystąpienie złamania dowodzi zaawansowanego stadium osteoporozy. Zadaniem POZ jest wczesna identyfikacja chorych zagrożonych złamaniem i wdrożenie profilaktyki, która jest skuteczna w znakomitej większości przypadków.

Celem rozpoznania osteoporozy należy przeprowadzić badanie podmiotowe i przedmiotowe pacjenta ze szczególnym uwzględnieniem funkcji układu ruchu oraz współistniejących chorób. W przypadku wystąpienia czynników ryzyka konieczna jest dokładna ocena układu kostnego tu wytrzymałości mechanicznej i pośrednio podatności na złamania za pomocą:

• densytometrii, która polega na pomiarze gęstości kości techniką absorpcjometrii podwójnej energii promieniowania rentgenowskiego DEXA, umożliwia ona dokładny pomiar gęstości kości oraz określa parametry ilościowe masy kostnej, które są wypadkową szczytowej masy kostnej i tempa jej utraty,

• stężenia markerów obrotu kostnego, takich jak markery kościotworzenia oraz markery resorpcji,

• metody morfometrycznej, obejmującej diagnostykę bezobjawowych deformacji kręgów, która umożliwia rozpoznanie bezobjawowego złamania.

Leczenie osteoporozy ma na celu poprawę wytrzymałości mechanicznej kości i zapobieganie pierwszemu złamaniu lub ograniczenie ryzyka kolejnych złamań.

Leczenie obejmuje:

• postępowanie niefarmakologiczne – żywieniowo-rehabilitacyjne związane ze zmianą stylu życia,

• postępowanie farmakologiczne.

Planując leczenie farmakologiczne, trzeba wziąć pod uwagę mechanizm działania leków stosowanych w osteoporozie. Zależnie od wieku pacjenta, stanu klinicznego oraz rodzaju i ilości złamań stosuje się leki o różnym mechanizmie działania.

Zalecenia żywieniowe w osteoporozie – dieta w osteoporozie

Codzienna dieta przy osteoporozie powinna zawierać odpowiednią podaż wapnia i witaminy D3, białka, potasu i magnezu. Do prawidłowej budowy układu kostnego potrzebna jest także witamina K – niezbędna do syntezy osteokalcyny oraz witamina C, która jest wykorzystywana w tworzeniu kolagenu. Z diety chorego należy wyeliminować, wszystkie produkty i substancje utrudniające wchłanianie podanych składników pokarmowych – tu kofeina, fityniany czy alkohol. Do diety w osteoporozie, zwłaszcza u kobiet po menopauzie, należy wprowadzać potrawy z soi. Tak zbilansowana dieta zmniejsza ryzyko złamań przez zwiększenie parametrów wytrzymałości mechanicznej kości oraz układu mięśniowo-nerwowego, zapobiegając w ten sposób upadkom. Udowodniono, że soja zmniejsza ryzyko występowania osteoporozy, zawiera ona izoflawonoidy, które są powszechnie stosowane w łagodzeniu objawów menopauzy.

Czynniki warunkujące prawidłowe funkcjonowanie układu kostnego:

• czynniki żywieniowe – prawidłowa podaż pierwiastków – wapnia i fosforu, manganu, cynku, miedzi, odpowiednia ilość białka w diecie oraz prawidłowa podaż witaminy C, oraz witaminy K,
• styl życia – brak nadużywania alkoholu, zakaz palenia, aktywność fizyczna,
• leki – preparaty wapnia i witaminy D oraz hormonalna terapia zastępcza.

Składniki pokarmowe wpływające na przyswajanie wapnia

1. Białko – jego odpowiednia podaż ma istotny wpływ na gospodarkę wapniową w organizmie i ryzyko złamań. Spożycie białka w ilości około 1,2g/kg m.c. przy minimalnej podaży wapnia powyżej 400 mg na dobę zmniejsza utratę masy kostnej, zmniejsza ryzyko złamania bliższego odcinka kości udowej oraz skraca czas rehabilitacji po jakimkolwiek złamaniu osteoporotycznym. Niedobór białka w diecie może doprowadzić do obniżenia masy mięśniowej, co zwiększa ryzyko upadków a tym samym możliwość złamań.

2. Witamina D – reguluje homeostazę wapniowo-fosforanową, zmniejsza ryzyko złamań.

Główna rola witaminy D w mineralizacji kości polega na zapewnieniu odpowiednich stężeń wapnia i fosforu we krwi oraz płynie zewnątrzkomórkowym.

Głównym źródłem witaminy D jest jej synteza w skórze. Pokrywa ona 80-90% zapotrzebowania. Ewentualny nadmiar witaminy D3 wytworzony podczas ekspozycji słonecznej jest magazynowany w tkance tłuszczowej, a następnie uwalniany w miesiącach zimowych. Niedobory witaminy D3 występują często w populacji polskiej i dotyczą nie tylko osób starszych, ale także dzieci i młodzieży. Zapasy witaminy D3 maleją wraz z wiekiem. Sprzyja to wystąpieniu osteopenii lub osteoporozy. 

Zalecenia podaży witaminy D z dietą – witamina D rzadko występuje w naturalnej żywności i dlatego powinna stanowić tylko uzupełnienie diety.

>>> Przeczytaj też: Czy suplementację witaminy D należy przeprowadzać tylko w okresie zimowym?

Źródłem witaminy D są:

• ryby i tłuszcze rybne – tłuste ryby łosoś, śledź i sardynki, np. oleje otrzymywane z wątroby dorsza i tuńczyka,
• kukurydza,
• żółtka jaj,
• mięso drobiowe, wołowe i wieprzowe – występuje w niewielkim stopniu,
• niektóre produkty zbożowe, mleko, margaryny, soki są wzbogacane w witaminę D.

Bardzo ważne jest, aby badać poziom witaminy D co najmniej raz w roku, wtedy można określić poziom niedoboru w organizmie i wdrożyć odpowiednią suplementację.

Należy pamiętać, że witamina D3 jest rozpuszczalna w tłuszczach, dlatego należy suplementować ją przy posiłku.

3. Fosfor – równowaga fosforanowo-wapniowa jest warunkiem prawidłowego wzrostu i funkcji układu kostnego. Niedobory fosforu prawie nie występują.

Źródła fosforu:

• mięso, drób i ryby są bogatym źródłem fosforu,
• mleko i jego przetwory – żółte sery podpuszczkowe, sery twarogowe i jogurty naturalne,
• produkty zbożowe – ciemne pieczywo pełnoziarniste, razowe, kasze jęczmienna i gryczana,
• substancje dodawane do żywności (fosforany i polifosforany).

4. Pierwiastki cynk, mangan i miedź – są kofaktorami enzymów – biorą udział w syntezie składników macierzy kostnej. Cynk ma istotne znaczenie podczas wzrostu układu kostnego a miedź i mangan wykazują działanie synergistyczne z wapniem.

Źródła:

• cynku – mięso, wątroba, jaja, sery podpuszczkowe, pełnoziarniste produkty zbożowe (np. pieczywo razowe, kasza gryczana, dziki ryż) oraz grzyby i orzechy plus nasiona (nerkowce, pestki dyni, słonecznika, siemię lniane, sezam)
• manganu – produkty zbożowe (płatki owsiane), nasiona roślin strączkowych (biała fasola),  kasza gryczana, owoce morza, orzechy (piniowe, laskowe, włoskie), warzywa (korzeń pietruszki, jarmuż, szpinak, burak, kalafior), owoce (ananas, morele – także suszone),
• miedzi – wątroba cielęca, pełnoziarniste produkty zbożowe i ziarna (płatki owsiane, ziarna sezamu, pestki słonecznika i dyni), drożdże piekarskie, ostrygi, orzechy, zielone warzywa liściaste, kakao.

5. Magnez i potas – udowodniono, że prawidłowa ilość magnezu i potasu w diecie zapobiega utracie masy kostnej, a także skraca czas rehabilitacji po złamaniach osteoporotycznych.

Źródła:

• magnezu – sery podpuszczkowe, ryby i owoce morza, produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych, orzechy, ziemniaki, banany, kakao i gorzka czekolada,
• potasu – pomidory, a zwłaszcza ich przetwory, produkt mleczne, nasiona roślin strączkowych (fasola, groch, soja, soczewica), warzywa (a szczególnie szpinak, brokuł, marchew, ziemniaki, buraki), owoce (owoce suszone, oraz morele, banany, wiśnie, brzoskwinie, truskawki, pomarańcze, śliwki, pestki słonecznika i dyni oraz nasiona).

6. Witamina K – niedobór tej witaminy zmniejsza stężenie osteokalcyny w surowicy i znacznie zmniejsza karboksylację tego białka, co sprzyja złamaniom osteoporotycznym. Do prawidłowej syntezy osteokalcyny oprócz witaminy K potrzebna jest witamina D oraz kwas retinowy.

Źródła witaminy K:

• warzywa o zielonym kolorze, zawierają dużą ilość chlorofilu (brokuły, jarmuż, szpinak, brukselka, sałata rzymska, lodowa, rukola, roszponka, kapusta włoska, szparagi).

Używki a osteoporoza

1. Niewskazane jest spożywanie więcej niż 2 filiżanki kawy czy 2 kubki herbaty na dobę. Wyższe spożycie zwiększa ryzyko złamań osteoporotycznych. Przy niskiej podaży wapnia kofeina zwiększa jego utratę.
2. Ograniczamy alkohol w diecie – nasila wydalanie wapnia z moczem oraz zaburza funkcję osteoblastów, a tym samym utrudnia procesy kościotworzenia.
3. Palenie papierosów to główny czynnik ryzyka wystąpienia osteoporozy. Zawarty w nikotynie kadm upośledza gospodarkę wapniową. Fakt ten tłumaczy zależność między częstością złamań osteoporotycznych a paleniem tytoniu.

Podsumowując, sposób żywienia i styl życia odgrywają kluczową rolę w powstawaniu osteoporozy. Profilaktyką osteoporozy powinny być objęte wszystkie osoby z grupy ryzyka, zwłaszcza kobiety po menopauzie oraz mężczyźni po 65 r.ż. Profilaktyka powinna obejmować edukację w zakresie oceny zagrożeń oraz właściwego stylu życie, aktywności fizycznej i żywienia.  

Piśmiennictwo

1.  Borgström B, Karlsson L, Ortsäter G i wsp. Fragility fractures in Europe: burden, management and opportunities. Arch Osteoporos 2020; 15: 59.
2. NIH Consensus Development Panel on Osteoporosis Prevention, Diagnosis and Therapy. Osteoporosis prevention, diagnosis, and therapy. JAMA. 2001;
3. Kanis, JA, McCloskey EV, Johansson H i wsp. European guidance for the diagnosis and management of osteoporosis in postmenopausal women. Osteoporos Int 2013;
4. National Osteoporosis Society. Primary Care Strategy for Osteoporosis and Falls. October 2002r.
5. Czerwiński E (red.). Osteoporoza – problem interdyscyplinarny. PZWL, Warszawa 2015.
6. Marcinowska-Suchowierska E, Głuszko P, Badurski J i wsp. Leczenie farmakologiczne osteoporozy w Polsce – dostępność, przyczyny braku jego wdrażania. Postępy Nauk Med 2015; 
7. Marcinowska-Suchowierska E. Suplementacja wapnia i witaminy D w zapobieganiu złamaniom osteoporotycznym u osób starszych. Korzyści i kontrowersje. W: Osteoporoza – problem interdyscyplinarny. Czerwiński E (red.). PZWL, Warszawa 2015;
8. Marian Grzymisławski, Jan Gawęcki, „Żywienie człowieka zdrowego i chorego”, PWN Warszawa2012