Czym jest i jak objawia się stan zapalny endometrium? Jak może wpływać na płodność kobiety? Dowiedz się, jakie badania wykonać, by w porę zdiagnozować problem.
Według szacunków na niepłodność w Polsce cierpi blisko 1,5 miliona par, z których ok. 15-20% to pary w wieku rozrodczym. Warto zauważyć, że jedynie 20% par zwraca się po pomoc medyczną w celu wykorzystania technik wspomaganego rozrodu (np. zapłodnienie metodą in vitro). Tymczasem w Europie Zachodniej takie metody są przeprowadzane aż w 50% przypadków.
Postęp nauk medycznych i dynamiczny rozwój metod wspomaganego rozrodu umożliwia obecnie coraz skuteczniejsze leczenie niepłodności i daje nadzieję na potomstwo wielu parom z tego typu problemami. Jedne z ostatnich badań pokazują, że ważnym czynnikiem utrudniającym implantację zarodka może być tzw. przewlekły stan zapalny endometrium.
Stan zapalny endometrium – przyczyny i objawy
Endometrium to inaczej błona śluzowa macicy, która wyściela jej wnętrze. W zależności od fazy cyklu miesiączkowego budowa śluzówki oraz jej funkcje ulegają zmianie. To właśnie prawidłowo funkcjonujące endometrium ma istotne znaczenie dla możliwości zajścia w ciążę oraz jej prawidłowego przebiegu. Jeżeli w obrębie endometrium występuje stan zapalny, to zagnieżdżenie zarodka często kończy się niepowodzeniem. Najczęstszą przyczyną wywołującą upośledzenie funkcjonowania endometrium są bakterie przeniesione z pochwy do macicy. Typowe objawy to ból podbrzusza, gorączka i krwawienia z dróg rodnych.
Jakie badania wykonać?
W celu przeprowadzenia diagnostyki w kierunku zapalenia endometrium lekarz ginekolog pobiera od pacjentki podczas biopsji wycinek endometrium. Następnie przekazuje materiał do badania histopatologicznego. W trakcie takiego badania oznacza się markery stanu zapalnego (CD138, CD3, CD20, CD79A, CD56, CD68).
Jeżeli okaże się, że przyczyną niepłodności pacjentki jest właśnie stan zapalny endometrium, to po podjęciu właściwej farmakoterapii szansa na powodzenie implantacji zarodka w dużym stopniu wzrasta. Stan zapalny endometrium może zaszkodzić planom prokreacyjnym. Właściwie funkcjonująca błona śluzowa macicy znacząco zwiększa szanse na poczęcie i osiągniecie upragnionego celu.
Wychodząc naprzeciw potrzebom par starającym się o potomstwo, Grupa ALAB stworzyła ofertę innowacyjnych badań dla klinik niepłodności oraz gabinetów ginekologicznych w zakresie diagnostyki endometrium. Możliwość wykonania takich badań może znacząco ułatwić drogę do sukcesu wielu parom starającym się o potomstwo.
W przypadku nieustalonych problemów związanych z zajściem w ciążę warto zapytać swojego lekarza ginekologa o możliwość przeprowadzenia badań w kierunku diagnostyki endometrium.
Cukrzyca to choroba cywilizacyjna, rozwijająca się podstępnie przez wiele lat. Poprzedzona jest stanem przedcukrzycowym, do którego z kolei może prowadzić nieleczona insulinooporność. Jakie badania pozwalają na wczesne wykrycie potencjalnych nieprawidłowości?
Jakie mogą być objawy insulinooporności?
Insulinooporność może przebiegać bezobjawowo, a jej symptomy – jeśli występują – mogą być bardzo niespecyficzne. Niepokój powinny wzbudzić:
uczucie senności po posiłku, nawet jeśli jest on niewielki
poczucie, że zjedlibyśmy „coś słodkiego”
przyrost masy ciała, trudności w schudnięciu – czasem pacjenci mówią, że „tyją nawet po zjedzeniu listka sałaty”
rozdrażnienie, problemy z pamięcią, obniżony nastrój
ciągłe zmęczenie
poczucie zimna
bóle głowy, bóle stawów
zmiany na skórze o typie acanthosis nigricans (rogowacenia ciemnego) – brązowe przebarwienia w okolicach kolan, łokci oraz szyi
Czym jest insulinooporność i jak powstaje?
Glukoza i insulina to w założeniu związek idealny. Glukoza to bardzo ważne źródło energii dla komórek. Jednak może być przez nie wykorzystana tylko wówczas, gdy wpuści ją tam insulina. W praktyce wygląda to tak, iż insulina jest kluczykiem otwierającym drzwi glukozie. Jeśli tego klucza nie ma, czyli jest za mało insuliny, glukoza pozostaje we krwi. Wydzielanie insuliny jest automatyczne, dostosowuje się do aktualnego poziomu glukozy po każdym posiłku, dlatego np. w nocy i między posiłkami jej stężenie jest niewielkie.
Rys. 1 – Insulina umożliwia glukozie wejście do komórek.
Jednak nawet w związku idealnym czasem się coś psuje. Dotychczas dobrze pracujące mechanizmy mogą się zacinać. Wyobraźmy sobie sytuację, gdy klucz przestaje działać i drzwi dla glukozy pozostają zamknięte. Skutkiem tego może być za wysoki poziom cukru we krwi, z czym organizm chce sobie poradzić. Zaczyna produkować i wydzielać więcej insuliny, w nadziei, iż pozwoli to komórkom na przyjęcie glukozy. Efektem tych działań zaradczych jest z kolei za wysoki poziom insuliny we krwi. Powstaje klasyczne błędne koło, gdzie zarówno glukozy, jak i insuliny jest za dużo. Wówczas organizm włącza następny mechanizm obronny – zmniejsza wrażliwość komórek na działanie insuliny i powstaje insulinooporność.
Problemem diagnostycznym na tym etapie jest fakt, iż stężenia glukozy i insuliny mogą być za wysokie tylko po posiłku, natomiast na czczo bywają prawidłowe. Dlatego dobrym narzędziem diagnostycznym w tej sytuacji jest badanie krzywej cukrowej i insulinowej.
Krzywa cukrowa i insulinowa – wskazania. Po co ją robić?
Wskazaniem do wykonania krzywej cukrowej (OGTT) – testu tolerancji glukozy – jest tzw. nieprawidłowa glikemia na czczo. Mówimy o niej, gdy stężenie glukozy wynosi 100-125 mg/dl. Taka diagnostyka pomaga w zdefiniowaniu problemu oraz dalszego postępowania. W praktyce jednak warto wykonywać krzywą cukrową razem z krzywą insulinową wówczas, gdy podejrzewamy insulinooporność lub stan przedcukrzycowy. Praktyka wskazuje bowiem, że wiele stanów – np. hiperisnulinizm, czy hipoglikemia reaktywna – może być wykrytych tylko, jeśli wykonamy badania poziomu glukozy i insuliny po obciążeniu.
Poniżej podajemy praktyczne przykłady zapożyczone z webinarium „Insulinooporność okiem diabetologa”, które dla naszych odbiorców przeprowadziła dr n.med. Anna Jeznach-Steinhagen.
Przypadek 1
Badania glukozy i insuliny na czczo (pomiar 0`) wskazują wartości prawidłowe, również wyliczenie wskaźnika HOMA IR nie wskazuje na problemy z gospodarką węglowodanową. Badanie wykonane w 60 minucie po obciążeniu 75 g glukozy wskazuje na prawidłowe stężenie glukozy, jednak poziom insuliny jest zdecydowanie za wysoki. Z tego powodu w 120 minucie testu stężenie glukozy jest niskie, a insulina nadal pozostaje na wysokim poziomie. U tego pacjenta występuje hiperisnulinemia oraz hipoglikemia reaktywna.
Przypadek 2
Krzywa glukozowa wykazuje wartości prawidłowe, zarówno na czczo, jak i w 60 i 120 minucie obciążenia. Natomiast pomiar stężenia insuliny oraz wyliczony wskaźnik HOMA IR daje podstawy do wskazania, iż u tego pacjenta występuje insulinooporność oraz hiperinsulinemia.
Więcej przykładów do obejrzenia w webinarium, jednak już te dwa przypadki pokazują, iż warto poszerzać diagnostykę, zwłaszcza jeśli u chorego występują objawy zaburzeń gospodarki węglowodanowej.
Krzywa cukrowa i insulinowa – jak się przygotować?
Badanie krzywej cukrowej i insulinowej jest dla wielu osób badaniem nieprzyjemnym, dlatego warto dobrze się do niego przygotować, aby nie trzeba go było powtarzać i aby wyniki mogły być podstawą do wyciągania prawidłowych wniosków. Przygotowanie pacjenta oraz jego zachowanie w trakcie testu jest tutaj kluczowe.
Kilka dni przed wykonaniem testu stosujemy standardową dla nas dietę, zawierającą wszystkie składniki pokarmowe, również węglowodany.
Badanie wykonujemy na czczo – co najmniej 8-12 godzin od ostatniego posiłku. Z drugiej strony błędem jest nadmierne wydłużanie okresu na czczo ( powyżej 16 godzin), ponieważ wówczas nasza gospodarka węglowodanowa również ulega zaburzeniu.
Dzień przed wykonaniem testu należy unikać wysiłku fizycznego, a jeśli jest on bardzo duży (np. przebiegnięcie maratonu) przerwa powinna być jeszcze dłuższa.
Unikamy wykonywania OGTT w czasie infekcji wirusowych lub bakteryjnych oraz gdy przyjmujemy antybiotyki.
Jeśli pacjent przyjmuje metforminę, należy skonsultować z lekarzem jej odstawienie przed badaniem (co najmniej 2 dni, optymalnie – 10-14 dni).
Nie wykonujemy badania po nieprzespanej nocy, po nocnej pracy czy podróży.
Badanie wykonujemy w godzinach porannych, ponieważ tolerancja glukozy zmniejsza się w godzinach popołudniowych i wieczornych.
Przed podaniem glukozy sprawdzamy glikemię na czczo – można to zrobić glukometrem w dniu badania, lub badaniem z krwi żylnej, które zostało wykonane nie wcześniej niż 30 dni przed badaniem. Test musi być wykonany, ponieważ dla osób z podwyższonym poziomem glukozy podanie dodatkowej dawki może być niebezpieczne.
W czasie wykonywania testu należy unikać wysiłku fizycznego, spacerów, zakupów czy załatwiania spraw urzędowych. Każdy wysiłek fizyczny oraz dodatkowy stres może zafałszować wyniki badania. Nie wolno również spożywać posiłków, palić papierosów, pić kawy, herbaty, soków oraz nadmiernych ilości wody. W czasie badania można wypić kilka łyków wody.
Insulinooporność – jakie inne badania warto rozważyć?
Insulinooporność to przedpole cukrzycy, dlatego u takiego pacjenta warto wykonać również inne badania laboratoryjne, zwłaszcza jeśli BMI>25 i/lub obwód talii u kobiety jest większy niż 80 cm, u mężczyzny 94 cm.
Badaniem, które powinno być wykonane w takim przypadku jest lipidogram (stosunek TG/HDL>3 jest niekorzystnym prognostycznie czynnikiem insulinooporności). Obserwuje się również podwyższone stężenie kwasu moczowego w surowicy oraz homocysteiny. Warto również sprawdzić funkcje wątroby, ponieważ w trakcie rozwoju insulinooporności dochodzi do rozwoju niealkoholowego stłuszczenia wątroby. Rekomendowana jest też kontrola poziomu witaminy D orazwitaminy B12.
Rak prostaty to drugi co do częstości nowotwór złośliwy u mężczyzn, ustępujący pod względem częstości jedynie nowotworowi płuca. Diagnozuje się go co roku u ponad 16 tysięcy mężczyzn w Polsce. Wskaźnik umieralności sięga nawet 50%, co stanowi piątą przyczynę zgonów.
Choroby nowotworowe od wielu lat są największym wyzwaniem współczesnej medycyny. Powodzenie leczenia zależy od wielu czynników, jednakże jednym z najważniejszych jest stadium, w jakim został zdiagnozowany nowotwór. Im wcześniej uda się wykryć chorobę, tym większe są szanse na całkowite wyleczenie. Badania profilaktyczne pozwalają na wczesną diagnostykę nowotworów i wdrożenie optymalnego leczenia.
Rak prostaty – objawy
Rak prostaty na wczesnym etapie nie powoduje żadnych objawów lub też objawy te są często mylone z łagodnym rozrostem prostaty. Symptomy, na które należy zwrócić uwagę to częstomocz, pojawienie się krwi w moczu, utrudnione oddawanie moczu. Niepokojące powinny być również częste oddawanie moczu w czasie nocy (nokturia), uczucie niepełnego wypróżnienia czy też bóle w podbrzuszu.
Każdy z takich objawów powinien zwrócić naszą uwagę i skłonić do wizyty u lekarza.
Czynnikami ryzyka zachorowania na raka prostaty są wiek, wywiad rodziny, otyłość, a także obciążenie genetyczne.
Rak prostaty – jak przebiega diagnostyka nowotworu?
Diagnostyka nowotworów prostaty opiera się na badaniu fizykalnym oraz na oznaczeniu swoistego antygenu sterczowego (PSA). Lekarz w czasie badania fizykalnego ocenia wielkość prostaty oraz ewentualne zgrubienia, niesymetryczności czy też występujące guzki. W czasie wizyty pacjent powinien też otrzymać skierowanie na oznaczenie poziomu PSA całkowitego we krwi. Wartość stężenia PSA należy interpretować w połączeniu z wiekiem pacjenta, gdyż wartość ta rośnie w miarę starzenia się organizmu. Przyczyną jest naturalne zwiększenie objętości prostaty.
PSA to glikoproteina powstająca w komórkach nabłonkowych prostaty, która jest uwalniana do krwiobiegu w wyniku jego uszkodzenia. Wzrost stężenia PSA obserwujemy w przebiegu łagodnego rozrostu prostaty, nowotworów prostaty, ale i też np. po biopsji gruczołu.
W przypadku podwyższonego wyniku PSA całkowitego badanie powinno być uzupełnione o oznaczenie frakcji PSA niezwiązanej z białkami i określanej jako wolne PSA.
W przypadku raka prostaty stosunek pomiędzy wolnym PSA a PSA całkowitym jest niższy niż w przypadku łagodnego rozrostu.
Wynik poniżej 0,25 (fPSA/tPSA) może być podstawą do skierowania pacjenta na biopsje gruczołu krokowego. Materiał pobrany w czasie biopsji analizuje się pod kątem obecności komórek nowotworowych podczas badania histopatologicznego. Od jego wyniku zależy dalsze postępowanie terapeutyczne.
Dlaczego tak ważne jest profilaktyczne wykonywanie oznaczenia PSA wolnego po 40. roku życia?
Europejskie Towarzystwo Urologiczne zaleca, aby badanie stężenia PSA wykonać po raz pierwszy w wieku 40-45 lat.
U mężczyzn z początkowym stężeniem PSA <1 ng/ml kolejne oznaczenie można wykonać po 8 latach.
Dla wartości wyższej niż 1 ng/ml u panów w wieku 45-59 lat oraz wyższej niż 2 po 60 r.ż., kolejne oznaczenia powinno się wykonywać z częstotliwością co 2-4 lata.
Oznaczanie stężenia PSA u pacjentów po 75. roku życia nie jest zalecane, gdyż wiąże się z bardzo dużym ryzykiem wykrycia choroby nieistotnej klinicznie i wszelkimi tego konsekwencjami.
Każdy wyniki badania PSA należy skonsultować z urologiem.
Czy badania genetyczne również mogą być przydatne do oceny ryzyka zachorowania na raka prostaty?
Rak prostaty może być związany z obciążeniem genetycznym. U około 5 – 10% pacjentów rak prostaty jest dziedziczny, natomiast u młodych pacjentów (poniżej 55 r.ż.) aż 40% nowotworów prostaty jest związanych z obciążeniem genetycznym. Mutacje w genach BRCA1/2, CHECK2, czy NSB1 nawet kilkukrotnie zwiększają ryzyko wystąpienie nowotworu prostaty u pacjentów w młodszym wieku.
Rak prostaty – kiedy powinniśmy się zgłosić na badanie genetyczne?
Istotnym czynnikiem genetycznym jest występowanie raka prostaty u członków rodziny. Powinniśmy też zachować czujność w przypadku wystąpienia nowotworów piersi czy jajnika w rodzinie pacjenta, gdyż mutacje w genie BRCA1 powodują zwiększenie ryzyka na zachorowanie nowotworu piersi u kobiet.
W przypadku podejrzenia o obciążenie genetyczne, pacjent powinien skorzystać z konsultacji lekarza genetyka, który prawidłowo oceni stopień ryzyka i skieruje na odpowiednie badanie.
Szczegóły badań genetycznych w diagnostyce ryzyka wystąpienia raka prostaty znajdziesz w ALAB laboratoria:
Dlaczego warto wykonywać samobadanie piersi? Jak często i w jaki sposób należy to robić? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdziesz w poniższym tekście.
Nowotwór piersi jest najczęstszym nowotworem występującym u kobiet w Polsce, dlatego bardzo ważne jest jak najwcześniejsze jego wykrywanie. Pandemia spowodowała, iż rzadziej chodzimy do lekarza i rzadziej poddajemy się badaniom obrazowym. W tej sytuacji jeszcze istotniejsze staje się samobadanie piersi, które powinna umieć wykonać każda kobieta. Z artykułu dowiesz się po co to robić, jak często, w którym dniu cyklu i w jaki sposób.
Samobadanie piersi to narzędzie diagnostyczne, którym dysponuje każda kobieta.
Przyzwyczailiśmy się, że do wykrywania choroby lub nieprawidłowości w naszym ciele niezbędne są skomplikowane urządzenia i wykwalifikowany personel. Oczywiście jest to prawda, ale akurat w przypadku guzków piersi pierwszym krokiem, który prowadzi do dalszej diagnozy może i powinno być regularne samobadanie piersi.
Dlaczego samobadanie piersi jest ważne?
Badając się regularnie, jesteśmy w stanie wykryć zmiany o średnicy około 1 centymetra. Są co najmniej dwa powody, dla których jest to ważne. Po pierwsze, znakomita większość guzków, które wykrywamy sobie same jest łagodna. Aż 75% z nich to zmiany, które w porę usunięte nie przerodzą się w guzki złośliwe. Po drugie, jeśli zmiana liczy nie więcej niż 2 cm i nie ma przerzutów do węzłów chłonnych, to istnieje duża szansa na wyleczenie. Jeśli jeszcze dodamy informację, że aby osiągnąć wielkość 2 cm, guzek musi rosnąć kilka lat (nawet 8 lat), to mamy dodatkowy argument przemawiający za koniecznością regularnych badań.
Jak często przeprowadzać samobadanie?
Nawyk badania piersi warto sobie wyrobić we wczesnej młodości. Począwszy od około 20 r.ż. powinno się to robić co miesiąc. Badanie palpacyjne prowadzone przez lekarza może być przeprowadzane co rok, mammografia również co rok, ale samobadanie musi być comiesięcznym nawykiem. Zajmuje to dosłownie kilka minut (mniej niż makijaż), a statystyki mówią, że ok. 80% zmian w piersiach kobiety wykrywają sobie same. Dlatego warto i trzeba to robić, tym bardziej, że badanie przeprowadzamy w domowym zaciszu, więc nie trzeba się nigdzie umawiać ani zapisywać.
Kiedy i w którym dniu cyklu miesięcznego badać piersi?
Cykliczne zmiany hormonalne, które zachodzą w ciele kobiety mają wpływ na tkankę gruczołów piersiowych. Wiele kobiet, zwłaszcza w drugiej połowie cyklu, może wyczuwać zgrubienia i obrzmienia, które mogą być mylnie interpretowane jako guzki. Dlatego ważne jest, aby przeprowadzać samobadanie piersi za każdym razem w tym samym dniu cyklu i takim jego momencie, kiedy piersi są najmniej obrzmiałe. Najlepszy moment to około siedem dni po miesiączce.
Panie w okresie menopauzy, które już nie miesiączkują, powinny je robić w tym samym dniu każdego miesiąca, np. pierwszego. Wyznaczenie sobie jednego dnia na badanie piersi pomaga w jego regularnym wykonywaniu.
Jak prawidłowo wykonać samobadanie piersi?
KROK 1
Pierwszym etapem badania powinno być oglądanie piersi przed lustrem w pozycji stojącej. Obserwacja powinna się odbywać w trzech pozycjach:
z rękami swobodnie opuszczonymi wzdłuż ciała
z rękami zgiętymi w łokciach i ułożonymi za głową
z rękami opartymi dość mocno na biodrach (tak, aby uniosła się górna część klatki piersiowej i napięły mięśnie)
Na co zwracać uwagę? Powodem do niepokoju może być zmiana kształtu czy symetrii piersi, zmiany w brodawce lub wyciek wydzieliny z brodawki, a także zaczerwienienie skóry piersi.
rys. 1 – samobadanie piersi, krok 1 – obserwacja przed lustrem z rękami ułożonymi w trzech pozycjach
KROK 2
Drugi etap to badanie palpacyjne piersi. Można je wykonać pod prysznicem, ponieważ łatwiej przesuwać palcami po wilgotnej skórze. Ważne jest, aby obydwie piersi badać według tego samego schematu i objąć badaniem cały obszar piersi.
Aby zrobić to dokładnie, najlepiej jest zgiętą w łokciu rękę położyć z tyłu głowy, a drugą ręką – lekko uciskając trzema środkowymi palcami – ruchem okrężnym zbadać całą pierś. Pozwoli to na sprawdzenie, czy w piersi obecne są stwardnienia lub guzki. Na koniec lekko uciskając brodawkę należy sprawdzić, czy nie ma w niej wydzieliny.
Te same ruchy trzeba powtórzyć badając drugą pierś.
Ostatnim etapem samobadania jest powtórzenie czynności, które były wykonywane w drugim kroku na leżąco. Aby to łatwiej zrobić, można włożyć pod bark poduszkę. Badanie kończymy sprawdzeniem węzłów chłonnych pod pachami.
Powtarzanie tego schematu badania co miesiąc zwiększa prawdopodobieństwo wykrycia zmian w piersi we wczesnym stadium choroby. Poświęćmy te kilka minut dla swojego zdrowia raz w miesiącu. Więcej czasu niektórym paniom zajmuje codzienny makijaż.
Jakie są czynniki ryzyka nowotworu piersi?
Na początku należy zaznaczyć, że niestety ryzyko powstania nowotworu piersi występuje u każdej kobiety. Jednak u niektórych jest ono zdecydowanie większe. Kto w szczególności jest zagrożony? Jakie są czynniki ryzyka rozwoju takiego nowotworu?
Wiek – przytłaczająca większość nowotworów wykrywana jest u kobiet po menopauzie, po 50 r.ż.
Czynniki genetyczne – zwiększone ryzyko zachorowania występuje u kobiet, które mają mutacje w genach BRCA1/BRCA2 oraz CHEK2. Jeśli w rodzinie, u krewnych pierwszego stopnia (matka, siostra) występuje rak piersi lub jajnika, jest to wskazaniem do badania genetycznego.
Sprawdź szczegóły badań genetycznych dostępnych w ALAB laboratoria:
Zwiększone stężenie hormonów estrogenowych – u każdej kobiety związane jest z cyklem miesięcznym. Dlatego wczesne wystąpienie pierwszej miesiączki, długi czas miesiączkowania (menopauza po 55 r.ż), późna pierwsza ciąża lub jej brak może predysponować do rozwoju tego nowotworu. Również nadmiar tkanki tłuszczowej – otyłość – sprzyja nadmiarowi estrogenów w organizmie, dlatego otyłość jest poważnym czynnikiem ryzyka tej choroby.
Dieta – spożywanie tłuszczów nasyconych pochodzenia zwierzęcego, alkohol, a także żywność przetworzona są czynnikami sprzyjającymi powstawaniu raka piersi.
Tryb życia – palenie papierosów oraz brak aktywności fizycznej.
Czy na nowotwór piersi chorują tylko kobiety?
Nowotwór piersi to choroba kobiet, jednak należy podkreślić, iż w Polsce co roku wykrywa się również kilka przypadków tej choroby u mężczyzn. Sprzyja temu niezdrowy tryb życia, niezdrowa dieta i brak aktywności fizycznej. Czasem przyczyną są czynniki genetyczne. Z tego względu panowie również powinni zwracać uwagę na wszystkie nieprawidłowości gruczołów piersiowych.
Listopad to miesiąc walki z cukrzycą. Nie wszyscy wiedzą, że to właśnie cukrzyca jest jedną z tzw. chorób współistniejących, które zalicza się do czynników ryzyka ciężkiego przebiegu COVID-19. Co jeszcze trzeba o niej wiedzieć?
Czym jest cukrzyca? Diagnostyka cukrzycy – jak często robić badania?
Cukrzyca to choroba przewlekła, charakteryzująca się podwyższonym poziomem glukozy we krwi. Większe stężenie glukozy spowodowane jest zaburzonym poziomem insuliny. Może być jej za mało (gdy komórki trzustki nie są w stanie jej produkować) lub wrażliwość tkanek na insulinę spada (powstaje zjawisko insulinooporności).
Diagnostyka cukrzycy jest sprawą bardzo prostą. Wystarczy poddać się badaniu stężenia glukozy na czczo. Jeśli wynik na czczo dwukrotnie przekracza 125 mg/dl oznacza to cukrzycę. Nieprawidłowa glikemia to przedział 100 – 125 mg/dl i jest wskazaniem do doustnego testu tolerancji glukozy. Natomiast wynik poniżej 70 mg/dl oznacza hipoglikemię, czyli za niski poziom cukru we krwi.
Ryc 1. Interpretacja stężenia glukozy w surowicy. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego.
Pomiar stężenia glukozy w surowicy jednym z najważniejszych badań, które powinniśmy cyklicznie wykonywać. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne informuje, iż – jeśli jesteśmy zdrowi – po ukończeniu 45 r.ż powinniśmy robić to badanie co trzy lata. Natomiast jeśli jesteśmy osobą z grupy ryzyka, badanie wykonujemy raz w roku i nie czekamy do 45. urodzin.
Kto jest w grupie ryzyka?
osoby z nadwagą lub otyłością (BMI ≥ 25 kg/m ² lub obwód talii >80 cm (kobiety) i >94 cm (mężczyźni)
osoby, u których cukrzyca występuje w rodzinie (rodzice/rodzeństwo)
pacjenci z podwyższonym ciśnieniem krwi (≥140/90 mm Hg) i / lub chorujący na inną chorobę układu krążenia
osoby z nieprawidłowym stężeniem cholesterolu (frakcji HDL< 40 mg/dl lub/i trójglicerydów > 150 mg/dl)
osoby prowadzące siedzący tryb życia
pacjenci, u których stwierdzono stan przedcukrzycowy w poprzednim pomiarze – poziom glukozy ≥ 100 mg/dl
kobiety, u których wystąpiła cukrzyca ciążowa i / lub dziecko urodziło się z masą ciała > 4 kg
Insulina kluczem dla glukozy – jak to działa?
Napisaliśmy wyżej, iż czynnikiem niezbędnym w regulacji poziomu glukozy we krwi jest insulina. Śmiało można powiedzieć, że insulina jest kluczem otwierającym drogę glukozy do komórek. Jeśli brakuje klucza, czyli jest za mało insuliny – glukoza pozostaje we krwi. Wydzielanie insuliny jest automatyczne i dostosowuje się do aktualnego poziomu glukozy po każdym posiłku. W nocy, oraz między posiłkami stężenie insuliny jest niewielkie.
Ryc 2. Schemat działania insuliny – glukoza w komórce.
Insulinooporność – wstęp do stanu przedcukrzycowego i cukrzycy typu 2
Cukrzyca jest chorobąrozwijającą się podstępnie. Stan przedcukrzycowy i związane z nim nieprawidłowości mogą trwać wiele lat. Niestety nie odczuwamy wówczas żadnych objawów, dlatego wykonywanie badań laboratoryjnych jest kluczowe, aby utrzymać dobry stan zdrowia i w porę wykryć zaburzenia.
Rozwój insulinooporności i jej objawy
Czym w ogóle jest insulinooporność, jak się rozwija i jak można ją zbadać? Otóż insulinooporność to spadek wrażliwości tkanek na insulinę. Jak napisaliśmy wyżej, aby glukoza mogła znaleźć się w komórce niezbędny jest klucz, który ją dla glukozy otwiera, czyli insulina. Niestety w pewnym momencie mechanizm zaczyna się zacinać, klucz przestaje działać. Skutkiem tego może być za wysoki poziom cukru we krwi, z czym organizm próbuje sobie poradzić produkując więcej insuliny, aby dać szansę komórkom na przyjęcie glukozy. Efektem tego działania jest z kolei za wysoki poziom insuliny we krwi. Powstaje mechanizm błędnego koła, który może trwać kilka lat. Problemem diagnostycznym na tym etapie jest fakt, iż stężenia glukozy i insuliny na czczo mogą być prawidłowe. Organizm nie radzi sobie dopiero w sytuacji obciążenia pokarmem, dlatego w takich sytuacjach należy rozważyćbadanie krzywej cukrowej lub krzywej cukrowej i insulinowej.
Czy na tym etapie występują u pacjenta jakieś objawy? Jeśli przyglądamy się swojemu organizmowi uważnie, to możemy zaobserwować takie symptomy, jak:
senność poposiłkowa, szczególnie po posiłku węglowodanowym
wzmożony apetyt na słodycze
zwiększenie masy ciała i trudności ze zrzuceniem zbędnych kilogramów. Czynnikiem ryzyka jest otyłość brzuszna, czyli obwód talii >80 cm u kobiet i >94 cm u mężczyzn
obniżenie nastroju, problemy z koncentracją i pamięcią, rozdrażnienie
uczucie ciągłego zmęczenia
bóle głowy
bóle stawów
uczucie zimna
zmiany na skórze o typie acanthosis nigricans (rogowacenia ciemnego) – brązowe przebarwienia w okolicach kolan, łokci oraz szyi.
W diagnostyce stanu insuliooporności można również zastosować badanie wskaźnika HOMA.
COVID-19 jest szczególnie bezwzględny dla pacjentów z tzw. chorobami współistniejącymi, wśród których wymienia się cukrzycę. Odsetek osób z cukrzycą wśród pacjentów z ciężkim przebiegiem COVID-19 waha się między 12- 25%. Analizy pokazują, iż sama cukrzyca nie jest tutaj „winna” – większe ryzyko ciężkiego przebiegu zakażenia i zgonu występuje, gdy jest ona źle kontrolowana! Jedna z prac Zhu i wsp. (Cell Metabolism 2020; 31: 1068-1077) pokazała, iż z powodu COVID-19 umiera aż 11% chorych z poziomem glukozy powyżej 180 mg/dl, podczas gdy w przypadku pacjentów z niższym poziomem cukru zgon zanotowano u 1,1% chorych.
Badania, które pozwalają na ocenę stanu zdrowia pacjenta pod kątek chorób stwarzających ryzyko ciężkiego przebiegu infekcji SARS-CoV-2 zawiera pakiet COVID-19 CHOROBY WSPÓŁISTNIEJĄCE. W grupie 9 badań jest również badanie poziomu glukozy.
Badanie poziomu glukozy – czy Polacy się badają?
Badanie poziomu glukozy w laboratorium jest dostępne dla każdego Polaka. Może je zlecić lekarz rodzinny, ale nawet jeśli mielibyśmy za nie zapłacić, to jest to wydatek rzędu kilkunastu złotych. Zatem czy się badamy?
Narodowy Test Zdrowia Polaków pokazuje, że niestety nie. W ciągu ostatniego roku tylko 50% Polaków wykonało badanie poziomu glukozy. Im młodsza populacja, tym jest gorzej. Wśród osób pomiędzy 18. a 24. rokiem życia badanie wykonało tylko 36%.
Apelujemy: nie bądź statystycznym Polakiem i badaj poziom glukozy! Zawsze warto zrobić to badanie, ale zachęcamy do niego szczególnie w listopadzie.
Zapraszamy też do obejrzenia webinarium pt. „Insulinooporność – okiem diabetologa”, którego gościem była dr n. med. Anna Jeznach-Steinhagen – specjalista diabetolog, zajmująca się diagnostyką i leczeniem osób z insulinoopornością.
Czy alergia pokarmowa to częsty problem? Co warto o niej wiedzieć i czym jest wielka ósemka alergenów? Jak wygląda diagnostyka alergii pokarmowej? Zapraszamy do lektury!
Alergia pokarmowa bywa nieprzewidywalna. Niektóre produkty powodują objawy dopiero po spożyciu ich w większej ilości, inne dają o sobie znać już po jednym kęsie. Są produkty, które uczulają wyłącznie na surowo, natomiast po ugotowaniu nie stanowią problemu. Niekiedy pokarm może wywołać reakcję przy jednej okazji, a przy innej jest zupełnie nieszkodliwy. Niepożądane reakcje na pokarm nazywamy nadwrażliwością, jeżeli jednak został potwierdzony mechanizm immunologiczny związany z produkcją przeciwciał IgE to właściwym określeniem będzie alergia pokarmowa.
Do rozwoju alergii dochodzi, gdy nasz układ odpornościowy staje się nadopiekuńczy i coś stosunkowo nieszkodliwego zostaje uznane za zagrożenie. „Atak obronny” organizmu może przyczynić się do bardzo wielu uporczywych objawów – od zatkanego nosa, po zagrażające życiu, ciężkie reakcje ogólnoustrojowe.
Skala alergii pokarmowej i wielka ósemka alergenów
Na całym świecie problem alergii na pokarmy staje się coraz poważniejszy, dotyczy to szczególnie krajów rozwiniętych. Narastający problem uzależniony jest od zmian klimatycznych, zanieczyszczeń gleby i powietrza, upatruje się go w paleniu papierosów, nadużywaniu antybiotyków. Bardzo duże znaczenie mają także dieta i styl życia.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z powodu alergii pokarmowych IgE-zależnych, może cierpieć już ponad 20 proc. populacji świata. Większość z nich (60 %) to kobiety, a częstotliwość ich występowania wśród dzieci do 5 roku życia zwiększyła się dwukrotnie w ostatniej dekadzie. W Polsce nie mamy dokładnych danych epidemiologicznych o skali alergii pokarmowej.
Alergia pokarmowa może ujawniać się szeregiem rozmaitych objawów; biegunki, wymioty, pokrzywka, duszności, obrzęk języka, czy groźny wstrząs anafilaktyczny. Objawy alergii pokarmowej występują najczęściej u niemowląt i dzieci, ale mogą pojawić się w każdym wieku. Najczęstsze alergie pokarmowe u dorosłych to alergia na skorupiaki i mięczaki, a także orzechy, orzeszki ziemne i ryby.
Istnieje ponad 170 pokarmów, które według doniesień wywołują reakcję alergiczną, ale osiem określonych rodzajów żywności odpowiada za ponad 90% z nich. Wielka ósemka to mleko, jajka, orzeszki ziemne, orzechy, pszenica, soja, ryby i skorupiaki.Amerykańska instytucja rządowa FDA – Agencja Żywności i Leków rozszerzyły dotychczasową listę o dziewiąty alergen, którym jest sezam. Amerykańskie prawo od 1 stycznia 2023 wymaga od producentów żywności deklarowania obecności sezamu jako głównego alergenu pokarmowego na etykiecie każdej żywności. Ponadto rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w liście najpopularniejszych alergenów wymienia również selera, gorczycę i ich produkty pochodne.
Fakty dotyczące alergii, które warto znać
1. Alergia pokarmowa to nie to samo, co nietolerancja pokarmowa
Jeżeli chodzi a alergię pokarmową i nietolerancję pokarmową, należy pamiętać że nie można używać tych pojęć zamiennie. W alergii pokarmowej układ odpornościowy traktuje białka obecne w pożywieniu jako zagrożenie. Silne objawy mogą wystąpić nawet po śladowej ilości pokarmu, a nawet wystarczy samo wdychanie oparów zawierających dany alergen. Mogą to być reakcje zagrażające życiu. Natomiast nietolerancja pokarmowa wiąże się z niedoborem lub brakiem enzymów. Najczęściej mówimy o nietolerancji laktozy, fruktozy czy histaminy, nie ma tutaj udziału nasz układ immunologiczny. Zazwyczaj objawy występują po zjedzeniu znacznej ilości problematycznej żywności, w przeciwieństwie do alergii nie są to reakcje zagrażające życiu.
2. Groźne kofaktory reakcji alergicznej
Przebieg reakcji alergicznej zależy od wielu czynników. Na uwagę zasługują dodatkowe czynniki wzmacniające przebieg reakcji alergicznych tzw. kofaktory. U niektórych osób z alergią pokarmową objawy pojawiają się tylko w ich obecności. Do najważniejszych kofaktorów wśród dzieci zaliczamy wysiłek fizyczny i infekcje. U dorosłych – wysiłek fizyczny, leki, alkohol i stres.
Dla przykładu – w surowych owocach i warzywach największa ilość alergenów znajduje się w skórce. Niektórzy pacjenci tolerują owoce i warzywa po obraniu (w skórce znajduje się wysokie stężenie białek LTP), jednak reakcje alergiczne u tych chorych mogą nadal wystąpić, w szczególności właśnie w obecności kofaktora reakcji alergicznej – wysiłek fizyczny, menstruacja, spożycie alkoholu, przyjmowanie niesterydowych leków przeciwzapalnych, podczas infekcji.
Literatura podaje, że udział kofaktorów w ciężkich reakcjach ogólnoustrojowych jest istotna, czynniki te były niezbędne do wywołania reakcji u 58,1% pacjentów. Wiemy również, że reakcje anafilaktyczne powiązane z kofaktorami mają cięższy przebieg.
3. Leczenie alergii pokarmowej wyłącznie przez unikanie alergenów
W alergii pokarmowej nie mamy do dyspozycji szczepionek odczulających, jak to ma miejsce w alergii wziewnej. Podstawowa zasada leczenia alergii pokarmowej to: edukacja, eliminacja, epinefryna. Identyfikacja pokarmów uczulających, szeroka edukacja, unikanie uczulających produktów, a w ciężkich przypadkach wspomaganie leczeniem farmakologicznym, w tym ratująca życie adrenalina w strzykawce u osób z zagrożeniem wstrząsu anafilaktycznego.
4. Dziecko może wyrosnąć z alergii pokarmowej, jest to możliwe
Z alergii można wyrosnąć, ale to zależy od jej rodzaju i ciężkości. Badania wykazały, że od 60% do 80% dzieci z alergią na mleko lub jajka wyrośnie z alergii na te pokarmy przed ukończeniem 16 roku życia. Obecne możliwości diagnostyczne pozwalają nam kontrolować ten proces. I tak okresowe mierzenie poziomu przeciwciał dla owomukoidu – jaja, czy kazeiny – głównego białka mleka i ich spadek będzie świadczył o nabywaniu tolerancji – „wyrastaniu z alergii”.
W przypadku pozostałych alergenów odsetek pacjentów, którzy wyrosną z alergii nie jest tak optymistyczny. Dla orzeszków ziemnych będzie to tylko 20% dzieci, dla orzechów (14%), a w alergii na ryby i skorupiaki (4-5%).
Jak podaje WHO, badania epidemiologiczne pokazują, że wśród niemowląt uczulonych na pokarmy około 80% dzieci osiągnie tolerancję do piątych urodzin, ale u 35% z nich może dojść do nadwrażliwości na inne pokarmy.
5. Zespół pyłkowo – pokarmowy nie jest alergią pokarmową
Niektórzy pacjenci odczuwają swędzenie w jamie ustnej i gardle, czasami z łagodnym obrzękiem, bezpośrednio po zjedzeniu świeżych owoców lub warzyw. Jest to tzw. zespół pyłkowo – pokarmowy, wywołany przez alergeny reagujące krzyżowo, obecne zarówno w pyłku, jak i surowych owocach, czy warzywach. Nie jest to alergia pokarmowa, chociaż objawy występują po pożywieniu, co może być mylące. Prawdziwą przyczyną jest alergia na pyłki.
O reakcji krzyżowej mówimy wtedy, gdy alergeny wykazują znaczne podobieństwo w budowie między sobą. Na przykład osoby uczulone na pyłek brzozy mogą reagować objawami po spożyciu jabłka (alergeny brzozy i jabłka mają w składzie białko o zbliżonej budowie). Prawdziwą przyczyną uczulenia jest pyłek brzozy, natomiast uczulenie na jabłko to wynik krzyżowej. Ustalenie charakteru alergii, daje nam również informacje, że to samo jabłko z dużym prawdopodobieństwem poza okresem pylenia brzozy będzie dobrze tolerowane, jak również to, że obróbka termiczna zniweluje właściwości alergizujące, a czasami wystarczy samo obranie jabłka ze skórki, aby było dobrze tolerowane.
Najczęstsze pokarmowe alergie krzyżowe
6. „Kleszczowa” alergia na czerwone mięso
Rozwinięcie się reakcji alergicznej na czerwone mięso – wołowina, wieprzowina, baranina, cielęcina, żelatyna (zespół alfa-gal) może być powodowane ukąszeniem występującego w Australii, Meksyku i USA kleszcza Amblyomma americanum z charakterystyczną białą plamką na grzbiecie (Lone Star). Obszar występowania tego rodzaju kleszcza stale się zwiększa i wkrótce może sięgnąć Kanady.
Do objawów należą obrzęk warg, gardła, trudności w oddychaniu i spadek ciśnienia krwi, w niektórych przypadkach poważnie zagrażające życiu. Od spożycia mięsa do pierwszych objawów upływa od 3 do 6 godzin, dlatego trudno powiązać skutek i przyczynę – zwykle alergie dają objawy do około 2 godzin. W Stanach Zjednoczonych notowane przypadki odkleszczowej alergii są coraz częstsze. Mamy tu kolejny przykład reakcji krzyżowej, tym razem na substancję obecną zarówno w ślinie kleszcza, jak i czerwonym mięsie (alergen o budowie wielocukru). Alergia jest tak silna, że wiele osób nie może już wrócić do jedzenia mięsa. Jest to pierwsza znana alergia pokarmowa związana z węglowodanem, a nie białkiem.
Nowa ścieżka w diagnostyce alergii – alergologia molekularna
Aby skutecznie zapobiegać reakcji alergicznej najważniejsza jest prawidłowa identyfikacja pokarmu wywołującego alergię. W momencie kiedy zgłaszamy się do alergologa, ocena profilu uczulenia z krwi np. w badaniach panelowych zazwyczaj wykazuje silną odpowiedź na wiele alergenów, bardzo często wziewnych, jak i pokarmowych. Zarówno klasyczne testy serologiczne, jak i szeroko wykorzystywane w gabinetach lekarskich testy skórne oparte są na ekstraktach alergenów. Ten ekstrakt to tzw. wodny wyciąg, który jest mieszaniną wielu białek danego alergenu. Dla właśnie tej mieszaniny oznaczamy poziom przeciwciał IgE.
Oba rodzaje testów są kluczowym elementem na początkowym etapie diagnostyki alergii. Wskazują nam źródła uporczywych objawów. Jednak pamiętajmy, że szczególnie u pacjentów wielouczuleniowych nie zawsze robią to wiarygodnie. Dopiero precyzyjna diagnostyka z wykorzystaniem molekularnych cząstek alergenów, dla których mierzymy poziom przeciwciał pozwala ujawnić reaktywność krzyżową i wskazać prawdziwy czynnik alergizujący. Ponadto wykorzystanie diagnostyki molekularnej pozwala przewidzieć ciężkość reakcji. To wszystko sprawia, że diagnoza w połączeniu z objawami klinicznymi będzie pewna a zastosowane leczenie, czy zalecenia dietetyczne skuteczne.
Alergologia molekularna to zarówno pojedyncze oznaczenia molekuł, jak i duże ich panele – platformy molekularne. System ten usprawnia procedurę postępowania z pacjentem w gabinecie alergologa, dostarczając kompleksowy i szczegółowy profil uczuleniowy, a wszystko za pomocą jednorazowego pobrania krwi. Testy molekularne mają swój szczególny udział w alergii pokarmowej, tutaj poznanie cząstek uczulających jest niezwykle ważne nie tylko dla zdrowia, ale i życia pacjenta.
Profil uczuleniowy
Poniższa tabela zawiera wybrane białka uczulające, które wiążą się z ciężkim przebiegiem alergii. Jeżeli jesteśmy uczuleni na poniższe alergeny, istnieje wysokie prawdopodobieństwo ciężkich reakcji ogólnoustrojowych. Ustalenie tak dokładnego profilu uczuleniowego możliwe jest dopiero dzięki zastosowaniu diagnostyki molekularnej.
MLEKO
Kazeina – Bos d 8
JAJKO
Owomukoid – Gal d 1
ORZESZKI ZIEMNE
Białka zapasowe – Ara h 1, Ara h 2, Ara h 3, Ara h 6, Oleozyna – Ara h 15
SOJA
Białka zapasowe – Gly m 5, Gly m 6, Gly m 8
ORZECH NERKOWCA
Białka zapasowe – Ana o 2 , Ana o 3
PSZENICA ZWYCZAJNA
Inhibitor alfa-amylazy I trypsyny – Tri aA_TI, Omega 5-gliadyna – Tri a 19
KREWETKA
Tropomiozyna – Pen m 1, Inne- Pen m 2, Pen m 3, Pen m 4
DORSZ
Parwalbumina – Gad c 1/ Gad m 1
Diagnostyka oparta na molekułach alergenowych to krok milowy w alergologii
Wśród dużych paneli molekularnych na szczególną uwagę zasługuje test ALEX. ALEX to największy panel molekularny, aż 295 alergenów w jednym teście, badanie wykonamy bez skierowania i przerywania stosowanego leczenia. Test jest odpowiedni dla każdego, od 6 mż. Test ALEX to kompletna diagnostyka dla alergenów wziewnych – pyłki roślin (trawy, chwasty, drzewa), sierści zwierząt, mikroorganizmów i zarodników pleśni. Dla alergenów pokarmowych, w tym orzechów i roślin strączkowych, ryb, owoców morza, czy protein zwierzęcych. Test zapewnia diagnostykę alergii również dla jadu owadów i lateksu.
Poniżej grupy i liczba alergenów w teście ALEX:
Test ALEX – wykonaj test:
aby ustalić przyczynę reakcji alergicznej
aby zidentyfikować reakcje krzyżowe
jeśli podejrzewasz alergię pokarmową
aby znaleźć przyczynę reakcji anafilaktycznych
w celu określenia ryzyka ciężkich reakcji na alergeny
aby przewidzieć skuteczność swoistej immunoterapii
Metale ciężkie to cisi towarzysze naszego życia – nie myślimy o nich zbyt często, choć otaczają nas na każdym kroku. Tymczasem te toksyczne związki mogą wnikać do organizmu, wywierając negatywny wpływ na nasze zdrowie. Jakie mogą być objawy zatrucia metalami ciężkimi i jakie badania pozwalają je zdiagnozować?
Metale ciężkie zbędne dla procesów życiowych człowieka to między innymi kadm, rtęć i ołów. Są to pierwiastki bardzo toksyczne, których występowanie w każdym stężeniu jest niepożądane. Co więcej, poza wysoką toksycznością mają zdolność kumulacji, czyli gromadzenia się w organizmie człowieka. Stanowią one poważne zagrożenie dla zdrowia i życia, łatwo przechodzą przez łożysko i barierę krew-mózg. Mogą być przyczyną zatruć ostrych i przewlekłych. Wywołują przede wszystkim zmiany w syntezie białka i zaburzenia wytwarzania ATP, w których następstwie dochodzi do poważnych zmian chorobowych łącznie z nowotworowymi.
Metale ciężkie mogą wnikać do organizmu człowieka poprzez układ oddechowy, pokarmowy oraz przez skórę. Co ważne, skutki ich działania mogą ujawniać się dopiero po wielu latach.
Toksyczność metali ciężkich
KADM
RTĘĆ
OŁÓW
Działanie rakotwórcze, uszkadza nerki, płuca i wątrobę.
Powoduje choroby kostne (zaburza przemiany wapnia i fosforu), zaburzenia wzrostu i wzroku oraz bezpłodność (u mężczyzn zwykle kumuluje się w jądrach). Wypiera cynk ze ścian tętnic, prowadzi do rozwoju miażdżycy i nadciśnienia.
Silna neurotoksyna, gromadzi się w tkance mózgowej i rdzeniu kręgowym, zakłócając funkcje neurologiczne.
Zaburzenie widzenia i świadomości. Stany dezorientacji i zagubienia, kłopoty z pamięcią, nerwowość, drżenie rąk.
Zatrucia przewlekłe dotyczą głównie układu pokarmowego i nerwowego.
Brak apetytu, kolki, skurcze. Znużenie, zmęczenie, porażenie mięśni, osłabienie pamięci, zaburzenia neurologiczne i psychiczne. Bezpłodność oraz deformacja kości – hamuje wbudowywanie wapnia w struktury kości. Utrudnia wchłanianie jodu niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania tarczycy. Powoduje anemię.
Toksyczność metali ciężkich zależy od dawki, drogi narażenia, wieku, płci i stanu odżywienia narażonych osób.
Grupą szczególnego ryzyka są dzieci, u których wiele mechanizmów obronnych nie jest jeszcze aktywnych, ponieważ sam układ odpornościowy dopiero zaczyna się kształtować. Jak podaje literatura, toksyczność metali ciężkich może być jedną z podstawowych przyczyn dziecięcych zaburzeń zachowania.
Kto jest narażony na nadmierny kontakt z metalami ciężkimi?
Szczególnie narażeni są pracownicy przemysłu: chemicznego, nawozów sztucznych, celulozowo-papierniczego, elektrotechnicznego, a także pracownicy rafinerii ropy naftowej, elektrowni węglowych i przemysłu koksowniczego, hutnictwa i metalurgii żelaza, przemysłu szklarskiego, ceramicznego, cementowego i azbestowego. W grupie ryzyka znajdują się również osoby zajmujące się produkcją farb, rozpuszczalników i lakierów, lamp i urządzeń pomiarowych. Jednocześnie trzeba pamiętać, że tak naprawdę każdy z nas jest narażony na toksyczne obciążenia metalami ciężkimi.
Metale ciężkie występują w zanieczyszczonym powietrzu i glebie, w wodzie z kranu, pożywieniu (warzywa, zboża, ryby, podroby zwierzęce np. wątróbka), kosmetykach chemicznych (niektóre kolorowe szminki, tusze do rzęs, cienie do powiek, podkłady, farby do włosów), plombach dentystycznych (amalgamatowych), lekach, w dymie papierosowym czy w tuszach do tatuaży.
Na każdym kroku jesteśmy narażeni na toksyczność metali ciężkich.
Statystyczna kobieta zjada kilka kg szminki w ciągu swojego życia. Wiele kolorowych szminek zawiera w swoim składzie toksyczne metale ciężkie.
Pierwiastki toksyczne mają skłonność do odkładania się w narządach miąższowych, szczególnie w wątrobie, nerkach i trzustce.
Czy wiesz, że…
Nieświadome zagrożenia kobiety w dawnych czasach używały ołowiu do wybielania cery. Aby twarz była nieskazitelna, nakładały na nią silnie toksyczną biel ołowianą zwaną cerusytem lub bielą wenecką. Ołów miał właściwości matujące i zapewniał satynowe wykończenie.
Długotrwałe stosowanie powodowało przebarwienia skóry, cera stawała się szara, zmęczona, nabierała odcieni żółci, zieleni i fioletu. Ponadto ołów był również przyczyną próchnicy zębów, nieświeżego oddechu i wypadania włosów, a nawet trwałego uszkodzenia płuc.
Metale ciężkie występują w środowisku w ilościach takich, że niemal wszyscy jesteśmy nimi zatruci do pewnego stopnia. Jak się ich wystrzegać?
Pierwszym krokiem do podjęcia zmniejszenia ryzyka jest wykonanie badań na ich obecność.Ilościowe oznaczenie metali ciężkich we krwi pozwala w sposób pośredni zorientować się co do możliwości ich przeniknięcia przez barierę krew-mózg. Przepuszczalność tej bariery nasila się wraz ze wzrostem stężenia we krwi.
Po drugie, warto spróbować ograniczyć kontakt z metalami ciężkimi. Poniżej kilka wskazówek:
Unikaj pokarmów wysokiego ryzyka lub je ogranicz. Należą do nich ryby słodkowodne, owoce morza, tuńczyk, mięso i podroby z intensywnej hodowli, przetworzona żywność, warzywa i owoce opryskiwane pestycydami.
Odżywiaj się zdrowo – ważna jest zróżnicowana dieta bogata w błonnik.
Aktywność fizyczna może wspomóc oczyszczanie.
Odpowiedni poziom selenu, cynku, witaminy C i magnezu może pomóc przeciwdziałać toksycznym działaniom metali ciężkich. Jednocześnie pamiętaj, że więcej nie znaczy lepiej! Poziom selen i cynku również należy kontrolować, gdyż ich nadmiar jest szkodliwy.
Stawiaj na kosmetyki naturalne.
Usuń plomby amalgamatowe.
Rzuć palenie! To największe źródło toksycznego kadmu.
Badanie z krwi stanowi najlepszą podstawę do oceny narażenia na metale ciężkie. Nie zwlekaj!
Pakietem pozwalającym na ocenę narażenia na najbardziej toksyczne pierwiastki w naszym otoczeniu jest PAKIET METALE CIĘŻKIE PODSTAWOWY. W pakiecie oznaczamy poziom kadmu, rtęci i ołowiu. Badania z tego pakietu wykonywane są wysoce czułą, referencyjną metodą ISP-MS, czyli spektrometrią mas sprzężoną z plazmą wzbudzaną indukcyjnie.
Materiałem do badania jest krew. Pacjent nie wymaga specjalnego przygotowania, nie trzeba być na czczo.
Czym jest nietolerancja histaminy i jak się objawia? Co sprawia, że często bywa mylona z alergią? Jakie badania wykonać, jeśli podejrzewamy nietolerancję histaminy? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdziesz w poniższym tekście – zapraszamy do lektury!
Po zjedzeniu sera żółtego, niektórych ryb albo truskawek, czy po wypiciu czerwonego wina mam katar, kicham, cieknie mi z nosa. Czasem miewam migrenowe bóle głowy albo zaczerwienioną twarz. Lekarze podejrzewali alergię, ale wszystkie testy wyszły ujemne. Wykluczono także migrenę. Niestety dolegliwości nie ustępują, nie pomagają również żadne leki.
Inny możliwy scenariusz to pokrzywka i świąd skóry, które występują pomimo wyeliminowania większości chemikaliów czy kosmetyków. Diagnostyka w kierunku alergii nie dała odpowiedzi na pytanie, co może być przyczyną tych dolegliwości. Doraźnie pomagają maści ze sterydami, jednak objawy ciągle powracają.
Brzmi znajomo? Jeśli tak, zapraszamy do dalszej części artykułu, ponieważ może to być nietolerancja histaminy.
Skąd w naszym organizmie bierze się histamina i jaką odgrywa rolę?
W organizmie człowieka są dwa źródła histaminy – produkcja wewnętrzna oraz pożywienie.
Histamina pełni szereg ważnych funkcji w ciele człowieka, dlatego nasz organizm produkuje niewielkie jej ilości. Histamina ma swoje zadania w układzie krążenia, układzie oddechowym, pokarmowym, w mózgu i w skórze. Jest mediatorem reakcji zapalnych oraz alergicznych, stąd jej ważna rola w reakcjach obronnych organizmu. Histamina ma również swoje miejsce w procesie czuwania i zasypiania. Jej nadmiar utrudnia zasypianie, dlatego jednym z objawów nietolerancji histaminy mogą być problemy z zasypianiem i utrzymaniem głębokiego snu. Wiele osób kojarzy, iż stare leki przeciwhistaminowe, stosowane w alergiach działały nasennie. Właśnie dlatego, że histamina jest zaangażowana w proces snu i czuwania.
Jedną z ważnych funkcji histaminy jest stymulowanie wytwarzania kwasu solnego w żołądku. Zjawisko to odkrył polski uczony Leon Popielski. W historii medycyny było to bardzo ważne odkrycie, ponieważ pozwoliło na wytworzenie jednego z pierwszych leków stosowanych w chorobie wrzodowej żołądka.
WAŻNE! Nadmiar histaminy utrudnia zasypianie. Dlatego jednym z objawów nietolerancji histaminy mogą być problemy z zaśnięciem i utrzymaniem głębokiego snu.
Drugie źródło histaminy to nasza dieta. Histamina jest aminą biogenną powstającą z aminokwasu L-histydyny w procesie przechowywania i dojrzewania produktów spożywczych. Dużo histaminy zawierają długo dojrzewające wędliny, np. salami lub kindziuk, twarde żółte sery, np. parmezan, czerwone wino i szampan, a także marynowane śledzie. Spotkamy ją również w owocach morza, np. ostrygach i niektórych rybach, np. w tuńczyku. Bombę histaminową stanowi pizza. Ciekawym jest fakt, iż niektóre pokarmy nie zawierają histaminy, ale ich spożycie wyzwala w naszym organizmie jej produkcję. Należą do nich truskawki, czekolada, ananas, papaja, pomidory (ketchup!), szpinak, cynamon. Również pokarmy zawierające barwniki spożywcze, szczególnie tartrazynę, mogą być wyzwalaczami produkcji histaminy. Wreszcie mogą to być leki – antybiotyki, diuretyki, środki kontrastowe, znieczulające, mukolityczne.
WAŻNE! Pacjenci z nietolerancją histaminy powinni unikać kiszonek. Te bardzo zdrowe i bogate w probiotyki przetwory zawierają również histaminę, dlatego mogą prowokować występowanie niekorzystnych objawów.
CIEKAWOSTKA
Nietolerancję histaminy, czy zatrucie histaminą po raz pierwszy opisano w 1974 roku w USA, kiedy 232 osoby zatruły się tuńczykiem z puszki. Początkowo myślano, że przyczyną zatrucia są bakterie, ale ostatecznie okazało się, że jest to właśnie duże stężenie histaminy. Dlatego ryby morskie lub oceaniczne muszą być filetowane i mrożone na statkach. Inaczej grozi nam zatrucie m.in. histaminą.
Skąd bierze się nietolerancja histaminy?
Nadmiar histaminy nie jest korzystny dla naszego funkcjonowania, dlatego natura wyposażyła nas w enzym nazywany DAO (diaminooksydazę), który rozkłada i unieszkodliwia histaminę. Mogą jednak zdarzyć się sytuacje, gdy histaminy będzie tak dużo, że DAO nie będzie w stanie jej rozłożyć. Z drugiej strony – znacznie częściej – spotykamy się z syndromem zbyt niskiej aktywności DAO, które nie radzi sobie nawet wówczas, gdy histamina nie występuje w nadmiarze. Efekt obydwu scenariuszy jest taki sam: histamina nie jest rozkładana, rozwija się nietolerancja i występują jej objawy.
WAŻNE! Główną przyczyną nietolerancji histaminy jest zaburzona aktywność DAO – diaminooksydazy.
Jakie są objawy nietolerancji histaminy? Dlaczego są mylone z objawami alergii?
Objawy nietolerancji histaminy łudząco przypominają objawy alergiczne, gdyż w obu procesach uczestniczy histamina. Podstawą każdego z nich jest jednak inny mechanizm, dlatego nietolerancja histaminy nazywana jest pseudoalergią.
Do objawów nietolerancji histaminy należą:
wodnisty katar, kichanie, zaczerwienienie i świąd twarzy
wysypki, zaczerwienienie i świąd skóry, pokrzywka
łzawienie i swędzenie oczu
bóle głowy, zwłaszcza migrenowe
bóle brzucha, zaburzenia motoryki jelit prowadzące do biegunek
trudności z zasypianiem, bezsenność pomimo zażywania leków
kaszel, duszność
bolesne miesiączki
Jak widać, objawy związane z niekorzystnym działaniem histaminy mogą być bardzo zróżnicowane, również, jeśli chodzi o ich nasilenie – od łagodnych do ciężkich. Mogą dotyczyć skóry, przewodu pokarmowego, układu oddechowego, układu krążenia, układu nerwowego. To sprawia, że pacjent z tą dolegliwością odwiedza lekarzy wielu specjalności, w niektórych przypadkach jest kierowany nawet do psychiatry.
Diagnostyka nietolerancji histaminy – jakie badania trzeba wykonać i kiedy?
Diagnostyka nietolerancji histaminy nie jest trudna. W praktyce powinno się ją wykonać, jeśli:
pomimo typowych dla alergii objawów wykonane testy są całkowicie ujemne
utrzymują się problemy z zasypianiem pomimo przyjmowanych leków
występują objawy wymienione w tym artykule, a wykluczono ich inne przyczyny
WAŻNE! Jeśli pomimo typowych objawów alergii wykonywane testy są całkowicie ujemne, jest to wskazanie do diagnostyki nietolerancji histaminy i zbadania aktywności enzymu DAO.
Na czym polega diagnostyka nietolerancji histaminy?
W praktyce możemy oznaczyć kilka parametrów. Jednym z nich jest zmierzenie stężenia histaminy w surowicy krwi, jednak może to być badanie niewystarczające. Jest to fotografia stanu aktualnego i w żaden sposób nie podpowiada, jaka jest przyczyna nietolerancji. Ciekawostką tego badania jest natomiast fakt, iż objawy mogą zależeć od stężeń histaminy. W 2007 roku ukazała się praca opisująca następujące zależności:
poziom 1-2 ng/ml – wzrost wydzielania kwaśnych soków żołądkowych, wzrost częstości akcji serca, zaczerwienienie skóry twarzy
3-5 ng/ml – ból głowy, pokrzywka, świąd
7-12 ng/ml – skurcz oskrzeli, duszność
około 100 ng/ml – zatrzymanie akcji serca
Pełniejszy obraz nietolerancji pokaże badanie aktywności enzymu DAO. Jeśli jest ona zmniejszona, nasz organizm w ograniczonym stopniu toleruje histaminę. Materiałem do badania jest krew. Nie wymaga ono specjalnego przygotowania, jednak rekomenduje się, aby wykonywać je rano, na czczo, po całonocnym wypoczynku. Prawidłowe stężenie enzymu DAO powinno wynosić więcej niż 10 U/ml. Wartości 3-10 wskazują na podejrzenie nietolerancji histaminy, wartości poniżej 3 oznaczają nietolerancję. Bywa ona tak głęboka, iż wartości enzymu DAO mogą być nieoznaczalne.
Warto wiedzieć, że do rozwinięcia pełnej aktywności DAO wymagany jest odpowiedni poziom witaminy B6, miedzi oraz cynku. Jeśli te parametry nie są unormowane, dochodzi do względnego niedoboru DAO i związanych z tym objawów nietolerancji histaminy. Dlatego w dalszym etapie warto również zbadać poziom witaminy B6 oraz tych dwóch mikroelementów.
Należy pamiętać, iż nadmiar histaminy, a co za tym idzie jej nietolerancja, może być spowodowana dysbiozą lub SIBO. Dlatego w takich przypadkach należy również rozważyć diagnostykę mikrobioty jelitowej.
Nietolerancja histaminy – leczenie
Nietolerancję histaminy – jak wszystkie nietolerancje pokarmowe – powinno się leczyć poprzez odstawienie czynnika wywołującego objawy. Dlatego u osób z nietolerancją tej aminy należy ograniczyć lub wyeliminować spożycie pokarmów, które są w nią bogate lub stymulują jej zwiększoną produkcję w organizmie.
W opanowaniu objawów pomocne bywają leki przeciwhistaminowe. Jeśli natomiast mamy świadomość, iż możemy znaleźć się w sytuacji, gdy trudno będzie uniknąć pokarmów zawierających histaminę (np. jesteśmy zaproszeni na przyjęcie), można posiłkować się suplementem DAO, dostępnym w aptece. Jednak nie wolno zażywać tego suplementu bez laboratoryjnego potwierdzenia rozpoznania.
CIEKAWOSTKA
Stężenie enzymu DAO jest bardzo wysokie w ciąży, ponieważ duże jego ilości produkuje łożysko. Stąd wiele kobiet ciężarnych zaczyna tolerować, a nawet łaknąć, pokarmy bogate w histaminę, jak kiszonki czy czekolada.
Osoby szerzej zainteresowane problemem nietolerancji histaminy zapraszamy do obejrzenia webinarium pt. „Nietolerancja histaminy”, które poprowadził dr Mirosław Mastej.
Jak to jest, że nagle uczula nas jabłko i brzoza? Jak zrozumieć jednoczesne uczulenie na roztocza kurzu domowego i na krewetki? Zaatakowani krzyżowo, czujemy się zagubieni, bo trudno zauważyć jakikolwiek związek pomiędzy tak różnymi alergenami. Z pomocą przychodzi nowoczesna diagnostyka alergii, która pokazuje precyzyjnie, co nas uczula.
Co oznacza molekularna diagnostyka alergii? Jakie korzyści niesie dla pacjenta?
Wraz z rozwojem diagnostyki molekularnej alergii mamy pewność, że bardzo rzadko uczula cały alergen – zazwyczaj uczula jedno lub kilka białek z danego alergenu. W związku z tym nie każdy ma taki sam profil uczuleniowy, nawet jeżeli są to pacjenci uczuleni na ten sam alergen. Rutynowo wykorzystywane testy skórne, czy badania panelowe związane z oznaczeniem przeciwciał IgE dla konkretnego alergenu w surowicy krwi dają nam tylko odpowiedź, czy pacjent jest uczulony na dany alergen, czy nie. Natomiast diagnostyka molekularna pozwala precyzyjnie ustalić, które konkretne białka ze źródła alergenu są prawdziwą przyczyną alergii.
Molekularna diagnostyka alergii rozróżnia faktyczne uczulenie od symptomów wywołanych reakcją krzyżową. Pozwala przewidzieć ryzyko wystąpienia reakcji miejscowych, czy ogólnoustrojowych, w tym anafilaksji. Pozwala określić prawdopodobieństwo nabycia tolerancji w przypadku alergii na białko jaja i mleka, szczególnie istotne u dzieci. Ponadto ma swój szczególny udział w klasyfikacji pacjentów do swoistej immunoterapii.
Co to właściwie jest reakcja krzyżowa? Jak się objawia?
O reakcji krzyżowej mówimy wtedy, gdy alergeny wykazują znaczne podobieństwo w budowie między sobą. I tak osoby uczulone na pyłek brzozy mogą reagować objawami po spożyciu np. jabłka czy orzecha ziemnego. Objawy kliniczne mogą ograniczyć się do jednego narządu lub dotyczyć kilku organów, włączając błonę śluzową jamy ustnej, skórę, przewód pokarmowy, drogi oddechowe. Znajomość alergenów głównych i możliwych reakcji krzyżowych pozwala na zastosowanie odpowiednich zaleceń terapeutycznych przez lekarza prowadzącego.
Dla kogo jest odpowiednia molekularna diagnostyka alergii?
Testy molekularne są szczególnie polecane pacjentom uczulonym na wiele alergenów z możliwością współistnienia reakcji krzyżowych. Mają zastosowanie w chorobach alergicznych, takich jak astma, nieżyt nosa, pokrzywka, egzema, zapalenie spojówek, czy w alergii pokarmowej. Ponadto są zalecane u pacjentów z przeciwwskazaniami do punktowych testów skórnych np. w chorobach skóry czy w przypadku ryzyka wystąpienia reakcji anafilaktycznej.
Jakie testy diagnostyczne w kierunku molekularnej diagnostyki alergii są obecnie dostępne na rynku? Który wybrać?
Na rynku dostępne są zarówno pojedyncze oznaczenia sIgE, jak i duże panele molekularne (tzw. platformy molekularne). Wśród platform molekularnych jest kilka testów tej klasy: ImmunoCap ISAC (112 składowych), Faber (244 składowe), a od roku 2017 dostępny również w Polsce test ALEX (obecnie aż 295 składowych).
ALEX jest największym panelem molekularnym na rynku diagnostycznym. Zawiera aż 295 alergenów – 117 ekstraktów i aż 178 białek molekularnych.
Pierwotnie test ALEX zawierał 282 składowe – 156 ekstraktów i 126 molekuł, jednak z początkiem roku 2020 producent testu rozszerzył zakres do 295 alergenów. Rozszerzony wariant to ok. 70 nowych alergenów, głównie molekuł, co pozwala na jeszcze większą precyzję w określeniu profilu uczuleniowego. ALEX 295 zapewnia kompletną diagnostykę na alergeny wziewne: drzewa, trawy, roztocza, pleśnie, a także na alergeny pokarmowe: jaja, mleko, orzechy, ziarna, owoce, warzywa. Została uzupełniona diagnostyka dla pszenicy, roślin strączkowych, orzechów (w tym pistacji), zwierząt domowych (kot, pies, królik, chomik, świnka). Test mierzy również poziom przeciwciał dla konopi, czy protein zwierzęcych. W składzie znajduje się również europejski obrzeżek gołębi – kleszcz ptasi, groźny również dla ludzi.
ALEX 295 to największy panel alergenów na poziomie molekularnym, przy czym ok. 40 alergenów dostępnych jest diagnostycznie wyłącznie w tym teście!
Czy wykonanie panelu ALEX niesie ze sobą jakieś ograniczenia dla pacjenta?
W przypadku panelu ALEX nie ma żadnych ograniczeń do badania, a także nie wymaga ono specjalnego przygotowania. Materiałem do badania jest krew, pacjent nie musi być na czczo. W przeciwieństwie do testów skórnych, test ALEX nie wymaga odstawienia leków przeciwhistaminowych czy sterydowych. W przypadku małych pacjentów rekomendujemy diagnostykę w kierunku alergii IgE zależnej po 6. miesiącu życia.
Gdzie można wykonać test ALEX?
Panel ALEX można wykonać we wszystkich punktach pobrań ALAB laboratoria, mamy ich ok. 400 w całej Polsce. Zapewniamy elastyczność cenową, posiadamy w ofercie dwa warianty testu: ALEX z interpretacją wyniku i bez. Dbamy o każdy detal, poczynając od samego formularza wyniku, po konsultację do badania. Za interpretację wyniku badania odpowiada lekarz alergolog specjalizujący się w diagnostyce molekularnej alergii, dr n.med. Łukasz Błażowski.
Test ALEX jest też dostępny w ofercie sklepu internetowego ALAB laboratoria:
Pamiętaj! Niezdiagnozowana, nieleczona alergia powoduje, że nadwyrężony układ odpornościowy coraz gorzej radzi sobie z rozpoznaniem, co powinien zwalczać i tak jedna alergia ciągnie za sobą drugą.
Wiele kobiet rozpoczyna ciążę już z chorobami alergicznymi. Niestety alergia może pojawić się również po raz pierwszy w okresie ciąży, nawet jeśli objawy uczulenia nigdy wcześniej nie występowały.
Alergia w ciąży – podstawowe informacje
Około 18–30% kobiet w wieku rozrodczym cierpi na chorobę alergiczną. Astma występuje u 8–9% ciężarnych. Inne choroby alergiczne, które mogą skomplikować ciążę to zapalenie spojówek, ostra pokrzywka, anafilaksja, alergia pokarmowa i alergie na leki. Dolegliwości alergiczne u kobiet w czasie ciąży mogą się zaostrzyć albo ustąpić. Natomiast u jednej trzeciej kobiet objawy uczuleniowe pojawiają się po raz pierwszy właśnie w ciąży.
Objawy alergii czy ciąży?
W czasie ciąży wskutek zmian hormonalnych często dochodzi do obrzęku śluzówek nosa, zazwyczaj w drugim trymestrze ciąży. Wysokie poziomy estrogenu rozpulchniają śluzówkę nosa, a to powoduje pojawienie się wysięku i wodnistej wydzieliny. Oprócz kataru może pojawić się krwawienie z nosa. Nieżyt nosa w czasie ciąży uznaje się za typowy objaw fizjologiczny.
Jeżeli jednak dochodzą do niego dodatkowo symptomy takie jak kichanie, kaszel, swędzenie, łzawienie oczu, duszności, pokrzywka, wysypka, to w takiej sytuacji możemy podejrzewać alergię.
Jak zapobiegać alergii?
Najlepszym sposobem na walkę z uczuleniem jest unikanie alergenów. Z tego względu dobrze jest wiedzieć, na które alergeny i ich konkretne białka jesteśmy uczuleni.
Do najczęstszych alergenów należą: pyłki drzew, traw, roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt domowych, zarodniki pleśni, karaluchy, pokarmy (orzeszki ziemne, mleko, jajka, ryby, skorupiaki) oraz leki, lateks i jad owadów błonkoskrzydłych.
Jak jednym badaniem wykryć przyczynę alergii?
W ofercie ALAB laboratoria dostępny jest kompleksowy test in vitro w kierunku diagnostyki alergii IgE zależnej na poziomie molekularnym – ALEX Panel 295. Jest to najbardziej zaawansowana generacja testów, która pozwala uzyskać kompletny obraz uczulenia każdego pacjenta. Ocenia aż 295 składowych – 117 ekstraktów i 178 molekuł. Określa prawdziwy profil uczuleniowy poprzez wykluczenie reakcji krzyżowych i ustalenie właściwej cząstki uczulającej. Pozwala przewidzieć ryzyko ciężkich reakcji ogólnoustrojowych bądź łagodnych reakcji miejscowych.
Dodatkowo można także dopasować indywidualne wskazówki dietetyczne i terapeutyczne dla każdego pacjenta. Pomiar przeciwciał IgE swoistych dla alergenów w surowicy ma podobną wartość diagnostyczną jak testy skórne. Jednocześnie ma znacznie wyższą powtarzalność, a na wyniki nie mają wpływu trwające objawy czy leczenie, np. leki przeciwhistaminowe.
Diagnostyka in vitro jest bezpieczna zarówno dla kobiet w ciąży, jak i tych cierpiących na choroby skóry, a także w przypadku podejrzenia reakcji anafilaktycznej w alergii pokarmowej i uczulenia na jady owadów.
ALEX Panel 295 to kompleksowe, spersonalizowane postępowanie w alergologii. Po więcej informacji o teście zapraszamy na naszą stronę testalex.com.pl.
